User:Yerevantsi/sandbox/Gyumri
Wikipedia:Good_articles/Geography_and_places#Places
Gyumri | |
|---|---|
 From top left: Gyumri skyline • Mother Armenia Cathedral of Gyumri • Sev Berd Fortress Independence Square • Dzitoghtsyan Museum Vartanants Square and Gyumri City Hall | |
 Flag  Seal | |
| Country |  Armenia |
| Province | Shirak Province |
| Government | |
| • Type | Mayor–council |
| • Mayor | Samvel Balasanyan (Independent[1]) |
| Area | |
• Total | 44 km2 (17 sq mi) |
| Elevation | 1,500 m (4,900 ft) |
| Population (2020 est.)[4] | |
• Total | 112,400 |
| • Density | 2,600/km2 (6,600/sq mi) |
| Demonym(s) | Gyumretsi, Leninakantsi,[5] Aleksandrapoltsi, Alekpoltsi |
| Website | www |
Gyumri (Armenian: Գյումրի, pronounced [ɡjumˈɾi]), is the second largest city in Armenia. It is the administrative center of Shirak Province in the northwestern part of the country.
Known as Kumayri in the Middle Ages, it was a small village before Armenian migrants from the Ottoman Empire settled in the late 1820s. Renamed Alexandropol after Alexandra, the wife of emperor Nicholas I of Russia in 1837, it gradually grew to become one of the Armenian cultural centers of the South Caucasus by the turn of the century. With over 50,000 residents by 1914, it was comparable or even larger than Yerevan, the provincial center. In 1918 and 1920–21, it was twice briefly occupied by invading Turkish forces and experienced a period of decline, exacerbated by the 1926 earthquake.
Renamed Leninakan after Soviet leader Vladimir Lenin in 1924, the city's population grew five-fold during the Soviet period, standing at around 230,000 in 1988. It was the second largest city of Soviet Armenia, behind Yerevan, and a major center of textile industry. Leninakan was devastated by a major earthquake on December 7, 1988. Some 10,000 of its residents were killed, while 75% of the city's apartment buildings were heavily damaged, making it the second most affected town after Spitak, the epicenter. It entered a period of slow recovery and population decline. By 2020, the city's population stood at around half of what it was before the earthquake. Unemployment and poverty remain widespread and are the highest of any city in Armenia.
Renamed Gyumri in 1992, the city is known for its pre-Soviet architecture, Western Armenian dialect, humor, prominent natives and is sometimes referred to as the cultural capital of Armenia. With over 112,000 residents, Gyumri is the only city in Armenia besides Yerevan with a population over 100,000. It is home to Shirak Airport, one of the country's two international airports, and the Russian 102nd Military Base.
Names and etymology
[edit]The name Kumayri, attested in medieval Armenian sources, likely originated from the Cimmerians, who are believed to have settled in the area in the 8th century BC.[6][7][8] By the early 19th century, the settlement was known as Gyumri.[a][9][5] Several etymologies have been proposed, including an origin from Turkish gumruk ("custom house") in reference to the supposed Turkish custom site there. However, the dominant view is that Gyumri is a corrupted version of Kumayri.[9] According to Levon Abrahamian, it is the Turkified version of Kumayri.[5][b]
In 1837 emperor Nicholas I of Russia visited the town and renamed it Alexandropol.[11] Sources differ on who it was named after. The following have been proposed: Alexandra Feodorovna, the wife of Nicholas I;[11] emperor Alexander I of Russia;[12][11] and Grand Duchess Alexandra, the daughter of Nicholas I.[6][13] According to archival documents, on October 4, 1837 Nicholas I established the Russian Orthodox church of Saint Alexandra of Rome in Gyumri's Russian fort, built in 1836, which acquired the name Alexandropol. Thus, the town is believed to have adopted the name of the fortress.[14]
- 1991թ. Քաղաքը վերանվանվեց Կումայրի, բայց 6 ամիս անց հանրաքվեով անվանեցին Գյումրի
The city was renamed Gyumri on March 13, 1992[3] as a result of a referendum held in 1991 in which Gyumri defeated Kumayri. According to Levon Abrahamian, one reason could have been "phonetic closeness of Kumayri to an Armenian obscene curse involving one's mother (mayr), but it also seems that the power of traditionalism among the Leninakants'i played a very strong role ("Our fathers called it 'Gyumri', so let us have this same name")."[5]
History
[edit]Before the 19th century
[edit]Gyumri was declared as one of the oldest settlements of the Soviet Union by the Armenian Soviet Encyclopedia,[15] while the Great Soviet Encyclopedia described it as one of the oldest settlements of Armenia.[16] Various items from the Chalcolithic (Eneolithic) period have been excavated in Gyumri by archaeologists, but they have not been studied well. Settlements and burial grounds dated to the early Bronze Age (3600-2500 BC) have been uncovered at the meat processing plant (msi kombinat) and the Kumayri site, which covers Cherkezi dzor, the two Russian-era forts, the stadium and the botanical garden.[17] In 1939 excavations at the meat processing plant yielded pottery and bronze axes, and numerous tools, including basalt millstones and obsidian blades.[18] Late Bronze (16th-12th centuries BC) and early Iron Age (12th-9th century BC) dwellings were also uncovered at the site.[19][15][15] Contemporary findings were excavated at the Kumayri site.[19] Furthermore, in 1941 mammoth ribs were uncovered at the plant.[15] Beginning in 1943 excavations led by Ashkharbek Kalantar uncovered early Iron Age axehead moulds, among other things.[15]
An 8th century BC cuneiform inscription left by Urartian king Argishti I and found near Marmashen monastery, refers to the city of Irdaniuni. Some modern scholars have identified it with Kumayri.[20] Although the region came under Urartian control, only a few Urartian items have been found in the city itself.[21] The city of Gumnias (Gymnias), mentioned in the Anabasis of Xenophon as a large and prosperous city, has been tentatively identified as ancient Gyumri.[22][c] 2nd-4th century AD tombs have been excavated at the Vardbagh site in the north-western part of the city, first in 1974, then in 1989–90 when some 100 tombs were unearthed.[25]
The settlement was known as Kumayri through the Middle Ages and was a part of Shirak gavar (canton) of Ayrarat province.[15] The 8th century historian Ghevond mentions the village of Kumayri in the context of an anti-Arab rebellion in Armenia.[6][20] Kumayri was located in what is now known as Cherkezi dzor.[26] At the Kumayri site, the foundations of a late 7th century domed basilica[6] and karases (large clay vessels) from the 10th-12th centuries have been excavated.[27] The village is also mentioned in a 13th century text, but no other written records mention Kumayri until the early 19th century.[20]
Tsarist period (1804–1917)
[edit]
By the early 1800s, the settlement, already known as Gyumri, was a small village of 50 to 100 houses. According to one source, 30 houses of Persians and 20 houses of Armenians resided.[28] There was also an old church built of black tuff, which was replaced by S. Nshan in 1857.[28] The Brockhaus and Efron Encyclopedic Dictionary described it as an insignificant settlement.[29]
The area was conquered in 1804 by the Russian forces led by Pavel Tsitsianov[30][15] during the war of 1804–13 with Persia.[9][29] During the Russo-Turkish war, Gyumri was the site a June 18, 1807 battle in which Russians led by Ivan Gudovich defeated the Turks.[30] Persians were defeated by Russians again in 1809.[29] Beginning in 1804, Russians built military barracks and a large garrison by 1817.[26][12] The Russian fortress was completed by 1836.[11] Gyumri remained strategically important for the Russians throughout the 19th century. It continued to play a significant military role in the Russo-Turkish War of 1828–29, Crimean War of 1853–56, and the Russo-Turkish War of 1877–78.[30][12] According to Robert Hewsen Alexandropol "remained the center of the Russian defense system in Armenia, a major military installation being built there with a Citadel, earthworks, and defensive constructions of brick and stone."[12]
In the late 1820s, following the Russo-Turkish War of 1828–29 a large number of Armenians from the Ottoman Empire, primarily from the Kars region,[31] settled in Gyumri.[30][26][15] In the 1830s, the town had an Armenian Apostolic majority, while minorities included 40–50 houses of Muslims, 150 houses of Greeks, 30–40 houses of Armenian boshas (Romanis) and 50 houses of Catholic Armenians.[32] Gyumri was renamed Alexandropol in 1837 and received a city status that year.[11] In 1840 Alexandropol became the center of the Aleksandropolsky Uyezd, a county within the Georgia-Imeretia Governorate.[33] It became a part of the Erivan Governorate when it was formed in 1850.
city status: 1840[34]
1849 Erivan gubernia; center Alexandropol[15]
railway connect with Tiflis, 1899, contributed to growth, became a major ubran center; trading center, around 430 stores and shops by late 1800s; center of gusan culture (Jivani, Sheram, Fahraz, Hayat, etc)[15]
1912, A. Tigranian's Anush opera first performed in Armenia; 1902 city bank[15]
social democrat groups in 1902 (garrison) and 1903 in the city. in 1905 **Ալեքսանդրապոլի բոլշևիկյան կազմակերպությունը[35]
strikes during the 1905 revolution; railways workers especially;[35]
nationalist activities
First Republic (1918–20)
[edit]
in 1917 **Ալեքսանդրապոլի բանվորների, զինվորների և գյուղացիների պատգամավորների սովետ[35]
in May 1920 Bolshevik uprising; **Մայիսյան ապստամբություն[35]
Turkish occupation from November 1920 to March 1921[35]
Soviet period (1920–1988)
[edit]
City under republic jurisdiction: 1926[34]
second city by population, industrial GDP, cultural and scientific significance[34]
in 1941-45 around 8,000 residents participated in WWII, some 3,000 died; USSR heroes: 3 men[35]
January 1, 1978: Communist party 250 organizations, 8,783 members, 220 LKEM (Komsomol) organizations with 26,967 members[35]
Գործում է մանրածախ առևտրի 500 խանութ–կրպակ, հասարակական սննդի 200 ձեռնարկություն:[36]
1977-ին քաղաքի բնակելի ֆոնդը մոտ 1800 հզ. մ2 էր, որից պետականը՝ 1300 հզ. մ2: [36]
Բնակելի ֆոնդի 92,4%-ը ապահովված է ջրատար ցանցով, 89,4%-ը՝ կոյուղով, 99%-ը գազաֆիկացված է: 1940-ին ջրատար ցանցի երկարությունը 10,6 կմ էր, 1975-ին՝ 258 կմ: 1939–41-ին և 1974-ին կառուցված ջրատարներով Լ. ջուր է ստանում նաև Ղազանչիից: [36]
1988 earthquake and independence period
[edit]
city of Leninakan (pop. 232,000) was 75% destroyed
December 7, 1988; 11:41 am local time; epicenter situated 32 km to the northeast of Leninakan
9974 fatalities and greatest number of collapsed and seriously damaged buildings were in Leninakan. Post-earthquake surveys: 70% of public housing was destroyed or required demolition. This 1,200,000 m2 residential floor area.18.7% of private houses were destroyed or required demolition. of 80 schools, 25 were destroyed completely, 9 needed repair, 28 require strengthening and 27 must be demolished...............
Krimgold, F. (1994). "Economic and social impacts of Armenia earthquake" (PDF). Earthquake Engineering, Tenth World Conference: 7011–7015. ISBN 90-5410-060-5. Archived from the original (PDF) on 2020-04-20.
Более поздняя официальная оценка остановилась на 25,000 погибших. В том числе извлечено тел погибших из-под завалов - 24,542. Из них - 9,974 - в Гюмри (4.3% населения), 420 - в Ванадзоре (0.25%), 9,733 - в Спитаке (52.5%), 63 - в Степанаване (0.3%), 4,532 - в селах (3.1%). (6)
http://shirak.mtad.am/files/docs/37621.pdf
1988թ. դեկտեմբերի 7-ին, որի պատճառով Գյումրիում շուրջ 20 հազար մարդ զոհվեց և 22 հազարը մնացին անօթևան
https://hetq.am/en/article/107652
http://asbarez.com/185831/independence-day-celebrated-in-gyumri/
https://www.azatutyun.am/a/30087181.html
Geography
[edit]
seismic zone; 8-9 b; earthquake: October 22, 1926[15]
territory: 3,626 ha[34]
Gyumri is 126 kilometres (78 miles)[34] to 135 kilometres (84 miles)[3] northwest of the capital Yerevan at the central part of the Shirak plain, on the left bank of the Akhurian River.[3][15] It is situated at around 1,500 metres (4,900 feet) above sea level.[15][3]
The Shirak plateau is surrounded with the Pambak Mountains from the east and Aragats volcanic range from the south. The city of Gyumri is 196 kilometres (122 miles) away from the Black Sea. The surrounding lands near the city are rich in tufa, basalt and clay.[citation needed]
Climate
[edit]Gyumri has a humid continental climate (Köppen Dfb), characterized by cold and snowy winters where the minimum temperature in extreme spells can plummet to −41 °C or −41.8 °F. On the other hand, summer in Gyumri is relatively hot with temperatures reaching up to 36 °C or 96.8 °F. The annual precipitation averages 486 millimetres or 19.13 inches. [citation needed]
| Climate data for Gyumri, 1523 m asl (1981–2010 normals) | |||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Month | Jan | Feb | Mar | Apr | May | Jun | Jul | Aug | Sep | Oct | Nov | Dec | Year |
| Record high °C (°F) | 10.4 (50.7) |
13.9 (57.0) |
21.2 (70.2) |
32.4 (90.3) |
32.9 (91.2) |
33.5 (92.3) |
38.0 (100.4) |
38.2 (100.8) |
35.8 (96.4) |
30.3 (86.5) |
22.9 (73.2) |
14.0 (57.2) |
38.2 (100.8) |
| Mean daily maximum °C (°F) | −2.7 (27.1) |
−1.5 (29.3) |
4.6 (40.3) |
14.0 (57.2) |
17.9 (64.2) |
22.8 (73.0) |
27.1 (80.8) |
26.7 (80.1) |
24.0 (75.2) |
15.7 (60.3) |
7.2 (45.0) |
−0.2 (31.6) |
13.0 (55.3) |
| Daily mean °C (°F) | −8.2 (17.2) |
−6.8 (19.8) |
−0.8 (30.6) |
7.4 (45.3) |
11.4 (52.5) |
15.9 (60.6) |
20.1 (68.2) |
19.4 (66.9) |
15.8 (60.4) |
8.7 (47.7) |
2.0 (35.6) |
−4.8 (23.4) |
6.7 (44.0) |
| Mean daily minimum °C (°F) | −13.6 (7.5) |
−12.0 (10.4) |
−6.2 (20.8) |
0.8 (33.4) |
5.0 (41.0) |
8.9 (48.0) |
12.9 (55.2) |
12.1 (53.8) |
7.5 (45.5) |
1.6 (34.9) |
−3.2 (26.2) |
−9.3 (15.3) |
0.4 (32.7) |
| Record low °C (°F) | −41 (−42) |
−35 (−31) |
−30.1 (−22.2) |
−16 (3) |
−7.6 (18.3) |
−3.6 (25.5) |
1.4 (34.5) |
−1.1 (30.0) |
−4.1 (24.6) |
−14.6 (5.7) |
−23.8 (−10.8) |
−31.2 (−24.2) |
−41 (−42) |
| Average precipitation mm (inches) | 19.5 (0.77) |
31.8 (1.25) |
24.0 (0.94) |
46.3 (1.82) |
78.3 (3.08) |
63.4 (2.50) |
47.2 (1.86) |
32.9 (1.30) |
21.1 (0.83) |
42.2 (1.66) |
32.5 (1.28) |
20.2 (0.80) |
459.4 (18.09) |
| Average precipitation days (≥ 1 mm) | 5.50 | 5.47 | 5.75 | 8.67 | 13.45 | 10.55 | 6.55 | 6.36 | 3.55 | 6.27 | 6.55 | 5.10 | 83.77 |
| Source 1: Météo climat stats[38] Météo Climat [39] | |||||||||||||
| Source 2: Climatebase.ru[40] | |||||||||||||
Cityscape
[edit]Architecture
[edit]Ճարտարապետությունը: Լ–ի տարածքի հնագույն ճարտ. հուշարձաններից է պեղումներով հայտնաբերված քառամույթ գմբեթավոր եկեղեցին (VII դ.), որն ունի պայտաձև հատակագծով Ավագ խորան՝ երկու կողմերին ուղղանկյուն ավանդատներ., արլ. ճակատը զարդարված է «հայկական խորշերով», միակ մուտքը հվ–ից է: Եկեղեցու շուրջը եղել է Կումայրի հին բնակավայրը՝ փողոցների անկանոն ցանցով, կիսագետնափոր և մեկ հարկանի բնակելի տներով: Հայաստանը Ռուսաստանին միանալուց հետո Կումայրին կառուցապատվել է ռուսական առաջադեմ քաղաքաշինական սկզբունքներով: Գյումրի և Ախուրյան գետերի միջև՝ բարձունքի վրա սրբատաշ սև տուֆից կառուցվել է աշտարակավոր պարսպապատ ամրոց, որն ուներ զինանոց, տնտ. շենքեր, 15 հզ. կայազորի համար զորանոց և գմբեթավոր եկեղեցի: Բերդն ուներ չորս դարպաս՝ Երևանի, Թիֆլիսի, Կարսի, Ախալքալաքի: Կումայրիի զարգացման գլխավոր ազդակներն էին 1828–30-ին Էրզրումից, Բայազետից և Կարսից հայերի ներգաղթը ու ռուսական կայազորի մշտական առկայությունը: 1837-ին կազմվում է բնակավայրի առաջին գլխավոր հատակագիծը: Ալեքսանդրապոլ վերանվանված նորաստեղծ քաղաքը ծավալվել է հին Կումայրիից դեպի արլ. ազատ տարածության վրա: Չնայած բարդ ռելիեֆին, քաղաքը կառուցապատվում էր կանոնավոր հատակագծման սկզբունքով: Հս–հվ. և արլ–արմ. ձգվող փողոցների ուղղանկյուն ցանցով քաղաքը բաժանվում էր մեծ (100 մ X 150 մ) և փոքր (50 մ X 75 մ) թաղամասերի՝ կառուցված 1 – 2-հարկանի, սև և կարմիր տուֆի սրբատաշ քարե տներով: Հետագա՝ 1841-ի և 1845-ի հատակագծերում պահպանվել են նախորդ հատակագծման սկզբունքները: Հասարակական կենտրոնը Շուկայի հրապարակն էր (այժմ՝ Մայիսյան ապստամբության), որից ճառագայթվող փողոցների վրա գտնվում էին խանութներ, արհեստանոցներ, վարչական շենքեր և եկեղեցիներ:[41]
XIX դ. կառույցներից նշանավոր են Ամենափրկիչ (Փրկչի) (1858-76), Ս. Աստվածածին (1843–56), Ս. Նշան (1876-1885), Ս. Գևորգ, «Պատվո բլուրի» (ռուսական) եկեղեցիները: Ամենափրկիչը Անիի Մայր տաճարի նմանությամբ կենտրոնական հրապարակի վրա կառուցել են Թադևոս Անտիկյանը և Մանուկ Պետրոսյանը (Արդար Մանուկը): Ս. Աստվածածինը կառուցել է վարպետ Մկրտիչ Թուրանյանը, ռուսական եկեղեցին՝ վարպետ Գևորգ Յուզբաշյանը: Քաղաքաշինական աշխատանքներն առավել ծավալվել են XIX դ. 2-րդ կեսին, հատկապես՝ Թիֆլիս–Ալեքսանդրապոլ–Կարս երկաթուղու կառուցումից հետո: 1872-ին կազմված գլխավոր հատակագծով քաղաքն ընդարձակվել է, կառուցապատվել են Ալեքսանդրովսկայա (այժմ՝ Աբովյանի), Կարսսկայա (այժմ՝ Սվերդլովի), Գեներալսկայա (այժմ՝ Շահումյանի) ու սրանց ուղղահայաց՝ Բեհբութովի (այժմ՝ Մաքսիմ Գորկու), Թիֆլիսյան (այժմ՝ Ռուսթավելու), Գրուզինսկայա (այժմ՝ Վահան Տերյանի) փողոցները: Զորանոցային թաղամասերը կառուցապատվել են սև տուֆե, միատիպ երկհարկանի շենքերով: Բնակելի տները գյուղատիպ և քաղաքատիպ էին, XIX դ. 1-ին կեսին կառուցված գյուղատիպ տները հիմնականում կրկնում էին Շիրակի ժող. բնակարանի հորինվածքը: Սրանք «կոմպլեքս» տներ էին, բաղկացած ՝«հազարաշեն» ծածկով գլխատնից, որը մյուս բնակելի օժանդակ սենյակների հետ խմբավորված էր ներքին ծածկված բակի շուրջը և ամփոփված միասնական ծավալի մեջ: XIX դ. 2-րդ կեսին կառուցվել են 1–2-հարկանի քաղաքատիպ բնակելի շենքեր, որոնք բաժանվում են սենյակների միաշար կամ երկշարդասավորությամբ երկու խմբի: Սև սրբատաշ տուֆե տները բակի կողմից ունեն պատշգամբներ և փողոցին նայող շքեղ կամարակապ դարպասներ: Ճակատներն աչքի են ընկնում կատարման բազմազանությամբ, որը ստացվել է դեկորատիվ հարդարանքում կարմիր տուֆի կիրառումով և շարվածքի կարանների ընդգծումով: Շենքերի ճարտ. կերպարն արտահայտել է տանտիրոջ սոցիալական դիրքը.[41]
հարուստների բնակելի տներն ունեցել են շթաքարե քիվ, քանդակազարդ քարե ջրհորդաններ և լուսամուտների երեսակալներ, պատշգամբների փայտյա ցանցկեն շքեղ մանրամասներ: Իրենց գեղարվեստական արտահայտչականության աչքի են ընկնում Աղսախալյանների (1873), Ավագյանների (1880), Քեշիշյանների (1886) տները: XIX դ. 2-րդ կեսին քաղաքի կենտրոնում կառուցվել են նաև երկհարկանի, բազմաբնակարան, ընդհանուր պատշգամբով «շահութաբեր տներ», որոնց առաջին հարկում եղել են խանութներ, արհեստանոցներ, պահեստներ: Դրանց բնորոշ օրինակն է Ձիթողցյանների տունը (1872, վարպետ՝ Հարություն Օուգբաշյան): Բաղնիքների ու հյուրանոցների շարքում առավել նշանակալից էր Վարդան և Սարգիս Ալմոյանների երկհարկանի պանդոկը (1865–67)՝ ջրավազանով, ներքին բակով, սյունազարդ փայտե պատշգամբով: XIX դ. վերջին, XX դ. սկզբին Ալեքսանդրապոլում ռուս. կլասիցիզմի ոճով կառուցվել են հասարակական մոնումենտալ շենքեր՝ եռահարկ վարչա–առետրական ուսումնարանը, հիվանդանոցը (1905), օրիորդաց գիմնազիան (1906):[42]
Քաղաքի կառուցապատման և ճարտ. զարգացման համար շրջադարձային էր Հայաստանում սովետական կարգերի հաստատումը: 1924-ից քաղաքը վերանվանվելով Լենինական՝ սկսեց վերակառուցվել սոցիալիստական քաղաքաշինության սկզբունքներով: 1925-ին Ա. Թամանյանը կազմել է Լ–ի գլխավոր հատակագիծը, որը 1926-ի երկբաշարժից հետո, քաղաքի շուտափույթ վերակառուցման նպատակով, 1927-ին վերափոխել է քաղաքի գլխավոր ճարտարապետ Դ. Չիսլյանը: Կազմվել է կենտրոնի կառուցապատման նախագիծ, ըստ որի 30-ական թթ. ստեղծվել է Մայիսյան ապստամբության հրապարակը և բացվել են Ինտերնացիոնալ (այժմ՝ Լենինի) և Կիրովի փողոցները: Մշակվել է բնակելի երկհարկանի տների երեք տիպ, որոնք համապատասխանել են սեյսմիկ պայմաններին, ժամանակի սոցիալական պահանջներին, ունենալով ինքնատիպ կերպար (բաց լոջիաներ ու աստիճանավանդակ, սլաքաձև կամարներ): Բնակելի շինարարության մեջ կիրառվել են տիպային նախագծեր (տեքստիլ կոմբինատի բնակելի շենքերը, ճարտ. Ղ. Մարգսյան): 1932-ին կազմվել է Լ–ի նոր գլխավոր հատակագիծը (ճարտ. Մ. Մազմանյան), որը նախատեսում էր քաղաքի զարգացումը հս. ուղղությամբ: Պահպանվում էր փողոցների արդեն կազմավորված ցանցը՝ թաղամասերի խոշորացումով: Կենտրոնում ստեղծվում էր հվ–հս. առանցքային մայրուղին, որի վրա էին գտնվում Մայիսյան ապստամբության, Լենինի և Աստղի հրապարակները: Նախկին «Գորկա» հասարակական այգին վերակառուցվեց կուլտուրայի և հանգստի զբոսայգու, ստեղծվեցին չորս նոր զբոսայգիներ: Արդ. շրջանի տեղը կանխորոշում էր արդեն կառուցված տեքստիլ կոմբինատի համալիրը: 1938–40-ին Հայ–պետնախագիծ ինստ–ը, հիմք ընդունելով Մ. Մազմանյանի նախագիծը, մշակեց Լ–ի կառուցապատման նոր նախագիծ (ճարտ. Հ. Դավթյան, Փ. Մանուկյան, Գ. Մուրզա, կոնսուլտանտ Լ. Իլյին, տնտեսական հիմնավորումը՝ Ա. Հակոբջանյանի), ըստ որի քաղաքը զարգանում էր հս., հվ. ու հվ–արլ. ուղղություններով, իսկ տեքստիլ կոմբինատը կանաչ գոտիով անջատվում էր բնակելի թաղամասերից: Նոր մայրուղիները նախատեսված էին ելնելով ուղղությունից և տեղից՝ փակ ու բաց հեռանկարներով: 1930-ական թթ. Լ. կառուցապատվել է 2–3-հարկանի բնակելի շենքերով: Վարդագույն և դեղնավուն տուֆերի օգտագործումը աշխուժություն մտցրեց քաղաքի՝ հիմնականում սև շենքերով փողոցների ու հրապարակների ճարտ. կերպարում, իսկ 3–4-հարկանի հասարակական շենքերի կառուցումը նոր մասշտաբ հաղորդեց Լ–ին: 1930-ական թթ. կազմավորվեց Մայիսյան ապստամբության հրապարակի ճարտ. անսամբլը, որի շենքերը, սակայն, ոճական տարբեր ուղղությունների են պատկանում: Հրապարակի արմ. կողմում կառուցված հյուրանոցի շենքում (1927, ճարտ. Դ. Չիսլյան) փորձ էր արված կիրառել ճարտ. ազգային ձևերը: «Հոկտեմբեր» կինոթատրոնը (1926, ճարտ. Ղ. Սարգսյան) լուծված է ռուս, կլասիցիզմի ոճով, իսկ համալիրում դիրքով և չափերով գերիշխող Քաղսովետի շենքը (1933, ճարտ. Գ. Քոչար) հայ սովետական կոնստրուկտիվիզմի լավագույն ստեղծագործություններից է: 1920–1940-ական թթ. Լ–ի հասարակական և արտադրական շենքերից աչքի են ընկնում երկաթուղայինների պալատը, Տեքստիլագործների պալատը (ճարտ. Գ. Քոչար), Դրամատիկական թատրոնը (այժմ՝ Շինարարների ակումբ, ճարտ. Դ. Չիսլյան), հիվանդանոցը (ճարտ. Ղ. Սարգսյան), Լուկաշինի անվ. մանածագործական ֆաբրիկան և տեքստիլ կոմբինատի վարչական շենքերը (ճարտ. Ղ. Սարգսյան): Ետպատերազմյան առաջին տասնամյակում վերակառուցվեցին Լենինի, Գորկու, Կալինինի փողոցները, ձևավորվեց Լենինի հրապարակի ճարտ. անսամբլը՝ կազմված ՀԿԿ քաղաքային կոմիտեի շենքից (1952, ճարտ. Զ. Բախշինյան), հանրախանութից (ճարտ. Մ. Ասոյան), Գուլպայագործների մշակույթի պալատից, փոստից և բնակելի տներից: 1959–61-ին կազմվեց Լ–ի կառուցապատման նոր հատակագիծը (ճարտ. Հ. Իսաբեկյան, Մ. Կարապետյան, Փ. Մանուկյան). սահմանափակվեց զարգացումը դեպի հս՝ քաղաքը մեկ ուղղությամբ չձգելու և գյուղատնտեսության համար պիտանի հողերը խնայելու նպատակով: Բարելավվեց փողոցների ցանցը, տեղանքի հետ վատ կապվող, խիստ երկրաչափական, ուղղանկյուն հատակագիծը զուգակցվեց օղակա–շառավղայինի հետ: 60-ական թթ. սկսվեց նոր խոշոր բնակելի թաղամասերի (Անտառավան, Շիրակացու, Երևանյան խճուղու) կառուցումը: Ձևավորվեց Աստղի հրապարակը՝ կառուցապատված բնակելի բազմահարկ (տիպային) շենքերով և «Հայաստան» կինոթատրոնով: Կենտրոնական մասի վերակառուցումը ընթանում է հարկայնության բարձրացման և ճարտ. հուշարձաններին ներդաշնակման սկզբունքով: Քաղաքաշինության հաջողություններից է Արագածի փողոցը (ճարտ. Գ. Մուշեղյան), որը Մայիսյան ապստամբության հրապարակը կապում է Հաղթանակի պուրակ–պողոտային և ուղղված է դեպի քաղաքի համայնապատկերի մասը կազմող քառագագաթ Արագածը: Փողոցի հվ. կողմում տեղադրված են բազմասեկցիոն, իսկ հս–ում՝ բլոկ–սեկցիաներով բնակելի շենքերը: Այդ շենքերը, ի տարբերություն տիպային բնակելի մյուս տների, նախագծված են հատկապես քաղաքի կլիմայական պայմաններին համապատասխան. բաց պատշգամբների փոխարեն բնակարաններն ունեն լոջիաներ, հանովի ապակեպատ փեղկերով: Կերպարանափոխվել է Սայաթ–Նովայի փողոցը, որտեղ կառուցվել են բազմահարկ բնակելի շենքեր (ճարտ. Գ. Մուշեղյան): Մռավյանի անվ. դրամատիկական թատրոնի նոր շենքը (ճարտ. Ս. Սաֆարյան, Ռ. Բաղդասարյան), որը գտնվում է Փողոցի կարմիր գծից զգալի ետ, փոքր բարձունքի վրա, ունի զուսպ ճարտ. կերպար, նրա արտահայտչականությունը ստեղծ–[42] վում է քարե պատերի մեծ մակերեսների և ապակեպատ բացվածքների հակադրությամբ: Մ. Հսսրաթյան Ռ. Եղոյան[43]
Landmarks
[edit]Demographics
[edit]Historical population
[edit]| Year | Pop. | ±% |
|---|---|---|
| 1831 | 3,444 | — |
| 1851 | 11,280 | +227.5% |
| 1865 | 16,337 | +44.8% |
| 1873 | 20,477 | +25.3% |
| 1886 | 24,230 | +18.3% |
| 1897 | 30,616 | +26.4% |
| 1914 | 51,316 | +67.6% |
| 1919 | 51,000 | −0.6% |
| 1922 | 44,656 | −12.4% |
| 1926 | 42,313 | −5.2% |
| 1931 | 53,075 | +25.4% |
| 1939 | 67,729 | +27.6% |
| 1959 | 108,446 | +60.1% |
| 1970 | 164,966 | +52.1% |
| 1979 | 206,613 | +25.2% |
| 1987 | 228,400 | +10.5% |
| 1991 | 204,500 | −10.5% |
| 2001 | 150,917 | −26.2% |
| 2011 | 121,976 | −19.2% |
| 2020 | 112,400 | −7.9% |
| sources: 1831,[44][15][3] 1851,[45] 1865,[46] 1873,[47] 1886,[44] 1897,[48] 1914,[49][44] 1919,[44] 1922,[44] 1926,[50] 1931,[44] 1939,[51][52] 1959,[53][52] 1970,[54] 1979,[55] 1987,[56] 1991,[3] 2001,[57] 2011,[57] 2020[4] | ||
The city's population stood at a little over 30,000 at the time of the 1897 Russian imperial census[48] and grew to over 50,000 by 1914.[49] It then declined due to political upheavals and recovered and reached almost 68,000 by 1939.[51] It then grew rapidly to almost 110,000 by 1960[53] and almost 230,000 in 1988.[56] The 1988 earthquake killed some 10,000 of its residents and the city's long-term depopulation began. The first post-Soviet census of 2001 counted some 150,000 people.[57] Official estimates put its population at 112,400 in 2020.[4]
Ethnic composition
[edit]Since its resettlement in the late 1820s, Gyumri has been a predominantly Armenian town. Historically, Russians formed the largest minority. Other minority communities included Greeks, Kurds and Azerbaijanis and smaller numbers of Jews and Gypsies.
The 1897 Russian imperial census, which enumerated people by native language, but not ethnicity, showed that 71% of the city's residents spoke Armenian, 17% an East Slavic language (mostly Russian with minority Ukrainian). The remaining 16% spoke "Tatar" (3.6%), Polish (3%), Jewish (1.4%), Lithuanian (1%), Greek (0.9%) and other languages.[48] According to a 1916 estimate, the proportion of ethnic Armenian stood at almost 88%, while Russians at almost 8%.[58] The proportion of Armenians increased to 92% by 1939 and 95% by 1978.[15]
| Year | Total | Armenians | % | Russians | % | Others | % |
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 1851[45] | 11,280 | 10,696 | 94.8% | 11 | 0.1% | 575 | 5.1% |
| 1897[48][d] | 30,616 | 21,771 | 71.1% | 4,048[e] | 13.2%[f] | 4,797[g] | 15.7% |
| 1916[58] | 51,874 | 45,446 | 87.6% | 4,082 | 7.9% | 2,346[h] | 4.5% |
| 1926[59] | 42,313 | 37,520 | 88.7% | 1,746 | 4.1% | 3,047[i] | 7.2% |
| 1939[52] | 67,729 | 62,159 | 91.8% | 4,249 | 6.3% | 1,321[j] | 1.9% |
| 1959[52] | 108,446 | 100,960 | 93.1% | 5,630 | 5.2% | 1,856[k] | 1.7% |
| 1978[15] | 198,000 | 187,700 | 94.8% | 10,300[l] | 5.2% | ||
| c. 2010 (???)[60] | 119,268 | 115,835 | 97.1% | 1,913 | 1.6% | 1,520 | 1.3% |
Economy
[edit]1977: labor force: 80,000 people[15]
in Soviet period, numerous industries were established, including textile, machine making, construction material, food processing, shoemaking, կարի, woodworking, glass). As of 1977: 50 enterprises 40,000 workers.[35]
տնտեսության առաջատար ճյուղը թեթև արդյունաբերությունն է, բամբակե գործվածքեղենի արտադրությունը, որը տալիս է քաղաքի արդյունաբերության համախառն արտադրանքի 54.8%-ը[35]
Leninakan was one of the Soviet Union's important centers of textile industry, largest in Armenia.[35]
մեքենաշինական կարևոր կենտրոն է, քաղաքի արդյունաբերության համախառն արտադրանքի 22.8%-ը (1977); 13 մեքենաշինական գործարան[35]
սննդի արդյունաբերություն, 17.4% in 1977; [36]
1936-ից Լ–ում ստեղծվել է պետ. տնկարան, որը ցրտադիմացկուն տնկիներ է մատակարարում հանրապետության լեռնային շրջաններին:[36]
Politics
[edit]Healthcare
[edit]1924-ին Լ–ում կար 1 հիվանդանոց, 1 ծննդատուն: 1977-ին գործում էր 25 բուժ. հիմնարկ, այդ թվում 8 հիվանդանոց (1,190 մահճակալով), 1 ծննդատուն (200 մահճակալով), 5 մասնագիտացված դիսպանսեր (345 մահճակալով), 15 դեղատուն: [36]
Լ. առողջարանային քաղաք է. գործում են մանկական առողջարան (200 մահճակալով), պանսիոնատպրոֆիլակտորիում (175 մահճակալով), 5 պիոներական ճամբար: Առողջապահական հիմնարկներում աշխատում են մոտ 400 բժիշկ, 1400 կրտսեր բուժաշխատող (1977):[36]
Culture
[edit]Gyumri has a reputation of a "provincial city with ancient artisan traditions", as opposed to capital Yerevan, which anthropologist Levon Abrahamian describes as an "urban monster of modern times devoid of a stable urban structure and town traditions."[5]
Crafts
[edit]Արհեստները և արվեստները ավելի են զարգացել 1828-ից հետո, երբ բնակչությունը զգալիորեն աճել է Կարինից (Էրզրում), Բայազետից ու այլ վայրերից գաղթած հայերի հաշվին: Նոր թափ է ստացել շինարարությունը, կառուցվել են եկեղեցիներ, հանրային շենքեր ու մասնավոր տներ, որոնք այսօր էլ հիացմունք են պատճառում իրենց բարձր արվեստով: Քաղաքի ճարտարապետությունն իր բնիկ ազգային դրսևորումներով գյումրեցի վարպետների անունը հռչակել է ամբողջ Կովկասում: Այդ համբավը խարսխվում էր այնպիսի փայլուն կառույցների վրա, ինչպիսիք են Աստվածածնա եկեղեցին (Յոթ վերքը, 1837), Սև ու կարմիր բերդերը, Փրկչի (Ամենափրկիչ) եկեղեցին, բազմահարկ առևտրական դպրոցը, որը մի ամբողջ թաղ է բռնում (1902), օրիորղաց գիմնազիան՝ նույնպես բազմահարկ (1912), Վանեցյանների, Խոյեցյանների բնակելի տները, հռչակավոր հիմնադիր վարպետ Թաթոս Անտիկյանի (1835–1899) երկհարկանի բնակելի տունը, որի նկուղային հարկի մի քանի տասնյակ կշռող ուղիղ, հորիզոնադիր քարե առաստաղը ժողովրդական ճարտարապետության մի կենդանի հրաշալիք է: Մի առանձին գեղեցկություն ունի Իսահակյանների հարմարավետ, բազմասենյակ երկհարկանի տունը, որը անցյալ դարի 20-ական թվականների վերջերին կառուցել է Ավ. Իսահակյանի պապը՝ Նիկողոս Իսահակյանը: Այդ տունը այժմ Ավ. Իսահակյանի հուշաթանգարանն է: Միջնադարյան Հայաստանի մայրաքաղաք Անիի ստորգետնյա կառույցների նման ստորերկրյաուղիներ ու շինվածքներ են կառուցվել Գյումրիում (Սև բերդի դիմաց), որոնք մինչև օրս էլ պահպանվել են գրեթե անվթար վիճակում: Գյումրեցի վարպետները շենքեր են կառուցել Կարսում, Երևանում, Էջմիածնում, Թիֆլիսում, Բաքվում:[61]
Isahakyan: Գյումրվա որմնադիր վարպետները Անիի, աշակերտներն են[62]
Անիի Կաթողիկե՝ մայր եկեղեցու տիպարով գյումրեցիները 1858–1876-ին՝ գրեթե քսան տարում, իրենց քաղաքում հրաշակերտել են Փրկչի եկեղեցին՝ վիթխարի, ներշնչող՝ իր չափերով, և կախարդական՝ իր գեղեցկությամբ: Փրկչի եկեղեցին այսօր էլ կանգուն է: Նրա 36 մ բարձրությամբ զանգվածին չկարողացավ վնասել 1926-ի կործանարար երկրաշարժը: Պատճառը նաև այն էր, հմուտ շինարարները, երկրաշարժերով հարուստ վայրում տարերքի ուժը չեզոքացնելու համար, շենքը կառուցել են քաղաքի կենտրոնով հոսող գետակի ճահճոտ ափին, որը ցնցումների դեպքում պիտի խաղար և խաղացել է բարձի դեր՝ նվազագույնի հասցնելով ցնցումների ավերիչ ուժը: Եկեղեցու կառուցման ուստաբաշին՝ վարպետաց վարպետը, եղել է Թադեոս Անտիկյանը (Անտիկենց Թաթոսը):[63]
Հին Գյումրվա արհեստավորների վարպետությունը պատկերել են Ավ. Իսահակյանը «Դարբին Գևորգը» պատմվածքում, Մ. Արմենը «Հեղնար աղբյուր» վիպակում և ուրիշներ: Մեծանուն քանդակագործ–գյումրեցի, ՍՍՀՄ ժողովրդական նկարիչ Ս. Մերկուրովը (1881 –1952) [63]
Կերպարվեստը: Հնուց նշանավոր էին քաղաքի արհեստավորների (մետաղագործներ, կտավագործներ, քարգործներ, ոսկերիչներ ևն) գործերը: Լ–ում կազմակերպվել են գեղարվեստական ցուցահանդեսներ: Գեղարվեստական կյանքի ակտիվ մասնակիցներ էին Ե. Նազարյանը, Գ. Բրուտյանը, Ս. Ալթունյանը և ուրիշներ: 1921-ին հիմնադրվել է նկարչական ստուդիա (այժմ՝ Ս. Մերկուրովի անվ. նկարչական դպրոցը), 1930-ին՝ երկրագիտական թանգարանը, որտեղ զգալի բաժին է հատկացված կերպարվեստին: 1945-ին կազմակերպվել է Հայաստանի սովետական նկարիչների միության Լ–ի բաժանմունքը: Քաղաքի գեղարվեստական կերպարում նշանակալից են Մայիսյան ապստամբության հերոսների (1931, քանդակագործ Ա. Սարգսյան), Վ. Ի. Լենինի (1954, բազալտ, քանդակագործ՝ Բ. Մերկուրով, հեղինակակից՝ Գ. Ահարոնյան, ճարտ. Մ. Գրիգորյան), Ա. Իսահակյանի (1976, քանդակագործ՝ Ն. Նիկողոսյան, ճարտ. Ջ. Թորոսյան, ՍՍՀՄ պետ. մրցանակ, 1977), Ա. Տիգրանյանի (1962, բրոնզ, բազալտ, քանդակագործ՝ Խ. Իսկանդարյան, ճարտ. Է. Տիգրանյան), Հայրենական մեծ պատերազմում զոհվածների («Մայր Հայաստան», 1975, քանդակագործ՝ Ա. Սարգսյան, Ե. Վարդանյան, ճարտ. Ռ. Եղոյան) հուշարձանները, ինչպես նաև մոնումենտալ գեղանկարչության ընտիր օրինակներ՝ Հղկող հաստոցների գործարանի բանվորական ճաշարանում (1963–64, նկարիչ՝ Հ. Մինասյան, Ա. Մելքոնյան, Ռ. Պետրոսյան), էլեկտրատեխնիկական գործարանում (1972, նկարիչ՝ Մ. Ավետիսյան), «Սասունցիների պարը» (խճանկար, 1973–75, նկարիչ՝ Ֆ. Մանուկյան), «Գյումրվա հարսանիք» (խճանկար, 4. Սմբատյան, Զ. Գրիգորյան, Ռ. Հովնաթանյան), «Կարմիր բանակի մուտքը Ալեքսանդրապոլ» (որմնանկար երկաթուղայինների մշակույթի պալատում, նկարիչ՝ Ս. Հովսեփյան), «Գյումրվա կանայք» (որմնանկար տեքստիլ կոմբինատի թանգարանում, 1973, նկարիչ՝ Ա. Մելքոնյան) և այլ գործեր: Մ. Ղազարյան[43]
Music
[edit]Երաժշտությունը: Քաղաքի երաժշտական կյանքը հնուց զարգացել է ժողովրդական և պրոֆեսիոնալ արվեստների հունով: Դեռևս XIX դ. վերջերից գործել են երգչախմբեր (դպրոցական, եկեղեցական, սիրողների, կազմակերպիչները՝ երգի ուսուցիչներ Ա. Բրուտյան, Պ. Բաբայան, կոմպոզիտորներ Ն. և Ա. Տիգրանյաններ): Որոշ խմբեր համերգներով հանդես են եկել Բաքվում, Թիֆլիսում, Երևանում: Հյուրախաղերով քաղաք են այցելել է. Պետրին, Ա. Սպենդիարյանը, Հ. և Ի. Դանզասները, Ա. Մելիք–Աղամալովը, Լ. Կարախանը և ուրիշներ: Կազմակերպվել են նաև ընտանեկան անսամբլներ: Պրոֆեսիոնալ երաժշտության բնագավառում նշանակալից երևույթ էր Արևելյան Հայաստանում առաջին օպերային ստեղծագործության՝ Ա. Տիգրանյանի «Անուշ»-ի բեմադրությունը 1912-ին, սիրողական օպերային թատրոնում:[43]
Սովետական կարգերի հաստատումից հետո՝ 1921-ին Ն. Տիգրանյանի նախաձեռնությամբ բացվել է «Փոքրիկ ստուդիա», որը 1924-ին վերափոխվել է երաժշտական դպրոցի (ղեկավար՝ Դ. Ղազարյան): Նրա սիմֆոնիկ և փողային նվագախմբերը, երգչախումբը, անսամբլները (տրիո, կվարտետ ևն) հանդես են եկել հրապարակային համերգներով և ռադիոյով: 1922-ին ստեղծվել է սիմֆոնիկ–կամերային «Սալոնային նվագախումբը» (տարբեր տարիներ ղեկավարել են ջութակահար Կուգոտովսկին, դիրիժոր Ա. Մելիք–Փաշաևը, կոմպոզիտոր Ա. Այվազյանը): 1923–1926-ին գործել է Լ–ի օպերա–օպերետային թատրոնը, որի կազմում էին Շ. Տալյանը, Ա. Մելիք–Փաշաևը, Հ. Դանիելյանը, Լ. Իսեցկին և ուրիշներ: Բեմադրվել են Բիզեի «Կարմեն», Գունոյի «Ֆաուստ» օպերաները (թարգմանաբար, հայերեն), Ի. Կալմանի «Սիլվա» օպերետը, մանկական օպերաներ (Ս. Մուրադյանի «Շունն ու կատուն», Դ. Ղազարյանի «Հաղթված բազեն», Ա. Մանուկյանի «Չարի վերջը»): Այդ թատրոնը մեծ դեր է խաղացել հայ օպերային արվեստի զարգացման գործում: 1934-ին բացվել է երաժշտական ուսումնարանը: Քաղաքում գործում են Հայհամերգի (մինչև 1976-ը Հայֆիլհարմոնիայի) բաժանմունքը, 1958-ից՝ Հայաստանի Երգչախմբային ընկերության բաժանմունքը, 1972-ից՝ կամերային նվագախումբը, 6 երաժշտական դպրոց և մեկ ուսումնարան, բազմաթիվ ինքնագործ խմբեր, այդ թվում՝ 1949-ից՝ Սևյանի անվ. մշակույթի պալատի երգի և պարի անսամբլը (ղեկավար՝ Ա. Շաբոյան), որը դարձել է համամիութենական և միջազգային մրցույթների և փառատոների դափնեկիր: 1957-ից ամեն տարի անց են կացվում սիմֆոնիկ երաժշտության տասնօրյակներ: Մ. Նալբանդյանի անվ. հայկ. մանկավարժական ինստ–ն ունի երաժշտության ամբիոն: Ջ. Ղուկասյան[43]
Աշուղներ: Հին Գյումրին, համբավավոր արհեստավորներից բացի, հայտնի է եղել նշանավոր աշուղներով: XIX դ. 2-րդ կեսին–XX դ. սկզբին Ջիվանա գլխավորությամբ ձևավորվել է ազգային– աշուղական դպրոցը [Շիրին, Ջամալի, Պայծառ, Զահրի, Խայաթ, Մալուլ, Հավես, Հազիրի (Գյումրեցի), Շերամ, Իգիթ և ուրիշներ], որոնց բնորոշ էր հասարակական–սոցիալական թեմաների սրությունը, գրական ու երաժշտական լեզվի մաքրությունը, ավանդույթի ստեղծագործական յուրացումը, ուրույն մտածելակերպը: Սկսած 1870-ական թվականներից նրա հռչակավոր սրճարանները՝ ղայֆաները, դարձել են աշուղական երգ ու նվագի յուրատեսակ կենտրոններ: Գրեթե ամեն մի սրճարան ունեցել է իր աշուղը կամ աշուղական խումբը: Սիրո, հայրենի հողի, պանդխտության, ազատատենչության, ազգային վերածնության երգերից բացի, նկատելի տեղ են գրավել, ի բնե երգասեր գյումրեցիների մեջ լայն տարածում գտել քաղաքի կյանքի հետ կապված որոշակի երևույթներ արտացոլող երգերը, որոնք ստացել են հանրային հնչեղություն: Այդ առումով շատ բնորոշ է Ջիվանու «Խելքի աշեցեք» երգը (1883): Գյումրվա աշուղների երգերը տարածվել են շատ գյուղերում ու քաղաքներում: Մեծանուն աշուղներին հաճախ հրավիրել են Թիֆլիս, Բաքու, Աստրախան, Երևան, էջմիածին և այլուր: 1870-ական թվականների 2-րդ կեսից սկսած քաղաքում տպարաններ[43]
բացվելու շնորհիվ ծայր է առել աշուղական գրքերի հրատարակությունը, լույս են տեսել աշուղ Ջիվանու, Խայաթի և ուրիշների երգարանները: Աշուղական արվեստը ապրել է իր հասունացումը, տվել դասական, համազգային արժեքներ: Ավ. Իսահակյանը գրել է. «Ալեքսանդրապոլը (Լենինականը) աշուղների քաղաք էր համարվում: Ես իմ պատանեկության ժամանակ հաշվում էի երեսունի չափ աշուղներ և ժողովրդական երգիչներ (երգահաններ), որոնք անուն ունեին հայրենի քաղաքում և հայրենի քաղաքից դուրս: Այդ աշուղ–երգիչներից նշանավորներն էին.՝ Զիվանին, Ջամալին, Ֆիզային, Մալուլը, Պայծառը, Խայաթը և ուրիշները»: Դրանցից Ջիվանին, Խայաթը, Շերամը և ուրիշներ հանդես են եկել որպես բանաստեղծ, եղանակող, նվագող ու երգող: Եղել են նաև միայն երգողներ, միայն նվազողներ, նաև՝ միայն պարեղանակներ հորինողներ: Այս վերջիններից է կույր աշուղ Համբոն (Համբարձում Ադամյան. 1867–1904, «Զուռնի տրնգի»-ի հորինողը): Նրանք բոլորը իրենց արվեստին նվիրված գործիչներ էին, ուսումնասեր, կարդացած մարդիկ, քաջատեղյակ ոչ միայն աշուղական արվեստի նրբություններին, այլև հայ և արևելյան հերոսավեպերին ու սիրավեպերին. հայ և օտար առասպելաբանությանը: Իմացել են լեզուներ, այդ լեզուներով երբեմն խաղեր հորինել, չափվել նույնպես օտարների հետ նրանց լեզուներով: Աշուղները մասնակցել են մրցությանը, որ տեղի է ունեցել հրապարակով՝ բազմաթիվ երգասերների ու աշուղների ներկայությամբ: Պարտվածի նվագարանը վերցնելու սովորություն չի եղել: Պարտվածը հանպատրաստից մի երգով խոստովանել, գովաբանել է հաղթողի բարձր արվեստը, և այդպիսով վեճ–մրցությունը ավարտվել է խաղաղությամբ, մարդկայնորեն:[64]
Աշուղները որոշ ժամանակ պահել են աշակերտներ, սովորեցրել նրանց, ապա մի քանի հոգով գրավոր վկայել նրա վարպետացումը և տվել համապատասխան գիր և աշուղական անուն: Իրենց գործունեության կարգավորման համար աշուղները ունեցել են «ուստաբաշի», որին ընտրել են ընդհանուր ժողովում: «Ուստաբաշին» պիտի լիներ արվեստով ու վարկով ամենաճանաչված մարդը: Ուստաբաշի է եղել Ջիվանին, իսկ նրա օգնական՝ աշուղ Համբոն: Գյումրվա աշուղներն իրենց բարձր արվեստով նկատելի ներդրում են կատարել հայ ժողովրդական երգարվեստի, երաժշտական բառ ու բանի, բանաստեղծական լեզվի զարգացման մեջ: Մ. Նարյան[64]
Theater
[edit]Թատրոնը: Առաջին թատերական ներկայացումը Ալեքսանդրապոլում տեղի է ունեցել 1865-ի մայիսի 23-ին, թատերասերների ուժերով, Ա. Մելիք–Հայկազյանի օժանդակությամբ, բեմադրվել է Հ. Կարինյանի «Շուշանիկ»-ը: Նույն թվականին ռուս թատերասերները ներկայացրել են Գոգոլի «Ռևիզոր»-ը: 1866-ից կազմակերպվել է թատերական մասնախումբ: 1879-ին առաջին անգամ խաղացվել է Գ. Սունդուկյանի «Պեպո»-ն: 1888-ին իր փոքրիկ խմբով տեղի թատերասերների հետ ներկայացումներ է տվել Պ. Ադամյանը: Հետագայում հյուրախաղերով հանդես են եկել Ա. և Ա. Սաֆրագյանները, Ա. Վրույրը, Ջաբելը, Գ. Պետրոսյանը, Հ. Աբելյանը, Սիրանույշը և հայ թատրոնի բազմաթիվ ականավոր դերասաններ: Նախասովետական տարիներին ներկայացումներ են տվել տեղական և ռուսական, վրացական, ուկրաինական, ադրբեջանական եկվոր թատերախմբերը: Թատերական արվեստի զարգացմանը նպաստել են բժիշկ–ռեժիսոր Գ. Տեր–Հովհաննիսյանը, մանկավարժ–դերասաններ Մ. և Ա. Տեր–Սարգսյանները, Հ. Ղուկասյանը, դերասան–դերասանուհիներ Կ. Քյանդարյանը, Մ. Չարչօղլյանը, Ն. Կիրակոսյանը, Կ. Աբովյանը և ուրիշներ: Շեքսպիրի դրամատուրգիան առաջին անգամ ներկայացրել է Կ. Գալֆայանը (Համլետ, 1901): 1917–18-ին ներկայացումներ է տվել Հ. Զարիֆյանի խումբը:[64]
Սովետական իշխանության հաստատումից հետո թատերական գործը դրվել է կայուն հիմքերի վրա: 1922–28-ին գործել է Ալեքպոլի Քաղլուսվարի դրամատիկական թատրոնը (ղեկավար՝ Ա. Արմենյան), 1923–26-ին՝ Լենինականի օպերա–օպերետային թատրոնը, 1931–36-ին՝ պատանի հանդիսատեսի թատրոնը, 1928-ից՝ Ա. Մռավյանի անվ. դրամատիկական (տես Լենինականի դրամատիկական թատրոն), 1935-ից՝ տիկնիկային թատրոնները: Բ. Հովակիմյան[64]
Local dialect
[edit]
http://www.nayiri.com/imagedBook.jsp?id=1&pageNumber=122
Food
[edit]Landmarks
[edit]Sports
[edit]Սպորտային կյանքը Լ–ում աշխուժացավ միայն սովետական կարգերի հաստատումից հետո: 1920-ական թթ. սկսած Լ–ում ֆիզկուլտուրան և սպորտը ծավալեցին Հ. Գարգալոյանը, Ա. Չարչօղլյանը, «Բազե» ընկերության նախկին անդամներ Հ. Փարսադանյանը, Հ. Մաթևվոսյանը, Վ. Մինասյանը և ուրիշներ: 1921–22-ին Կ. Լիբկնեխտի անվ. երիտասարդական ակումբին կից կազմակերպվեցին «Մպարտակ» և «Կարմիր սպորտ» ֆիզկուլտուրայի խմբակները: Այստեղ մեծ տարածում գտավ ֆուտբոլը, ձեռքի գնդակը, ծանրամարտը, մարմնամարզությունը, թեթև աթլետիկան: 1923-ին Ալեքսանդրապոլի գավառային գործկոմին կից ստեղծվեց ֆիզկուլտուրայի խորհուրդ, բացվեցին մարզական նոր օջախներ: Մ. Հայրբաբամյանի, Ս. |սոյեցյանի ու Ա. Ալանակյանի նախաձեռնությամբ 1923–24-ին երկաթգծում կազմակերպվեցին մարմնամարզության, ծանրամարտի, թեթև աթլետիկայի, իսկ 2 տարի անց՝ նաև բասկետբոլի, վոլեյբոլի ու ըմբշամարտի խմբակներ: Այստեղ բացվեցին քաղաքում առաջին կանացի սեկցիաները, մարմնամարզություն ու թեթև աթլետիկա սպորտաձևերում տղաների հետ մեկտեղ սկսեցին պարապել Մ. Տեր–Մարտիրոսյանը, քույրեր Լ. և Գ. Ժամկոչյանները, Ժ. Պետրոսյանը, Ա. Բիշարյանը, Դ. Ավետիսյանը, Ա. Հայրբաբամյանը, Հ. Ալանակյանը՝ հանրապետության կանացի սպորտի ջահակիրները: Մարզական սեկցիաներ ստեղծվեցին տեքստիլում, խորառծառի ու կառուցողների ակումբներին կից: 1926-ին Լենինականի գավառի մարզիկների թիվը կազմում էր 391, որոնցից 50-ը՝ կանայք: Բազմակողմանի մարզիկներ էին Ց. Հայկազյանը, Կ. Գարգալոյանը, եղբայրներ Ա. և Խ Մանդալյանները, Հ. Մարգարյանը, Գ. Կիրակոսյանը, Պ. Հարոյանը, եղբայրներ Մ. և Ե. Թոփչյանները, իսկ կանանցից՝ Ա. Խաչատրյանը, Խ. Մատին յանը, Ա. Մխիթարյանը և ուրիշներ: 1926-ին Լ–ի պատվիրակությունը մասնակցեց հանրապետական առաջին սպարտակիադային: 1927-ին, Գ. Մինասյանի նախաձեռնությամբ, արտադրական մարմնամարզությունը արմատավորվեց տեքստիլ կոմբինատում: 1932–36-ին Լ–ում հիմնադրվեցին «Դինամո», «Սպարտակ» և «Կառուցող» մարզընկերությունները, ստեղծվեցին նոր բազաներ, սկսվեց քաղաքային մարզադաշտի շինարարությունը: Քաղաքի էնտուզիաստների օգնությամբ շրջակա գյուղերում ևս արմատավորվեց սպորտը:[63]
1936-ին այստեղ 13 մարգաձևերով պարապում էր մուո 500 մարդ: Իսկ քաղաքում 1939-ին մարզիկների թիվն հասավ 2440-ի: 1939–40 ուս. տարում բացվեց առաջին մարզադպրոցը, որաեղ գործում էին մարմնամարզության, թեթև աթլետիկայի ու սպորտային խաղերի խմբեր:[41]
Հայրենական պատերազմից հետո Լ–ում ևս ավելացավ մարզընկերությունների, նրանցում արմատավորված մարզաձևերի թիվը: «Շիրակ» ֆուտբոլային թիմը դուրս եկավ միութենական ասպարեզ: Բասկետբոլի կանանց և տղամարդկանց թիմերը մասնակցեցին երկրի առաջնության մրցումներին: Դահուկորդ Լ. Մնացականյանը 17 տարի անընդմեջ հանրապետության չեմպիոնն էր: Տեքստիլագործ ծանրորդ Վ. Սուքիասյանը դարձավ Լ–ում առաջին սպորտի վարպետը: Թեթև աթլետիկայում վարպետների ընտանիքը համալրեց Ա. Մխիթարյանը: Հայաստանի բազմակի չեմպիոններ են եղել Ա. Հակոբյանը, Հ. Անտիկյանը, Ֆ. Հովհաննիսյանը, Ս. Մինասյանը (դահուկավազք), Հ. Ստեփանյանը, Ժ. Մխիթարյանը (թեթև աթլետիկա), Մ. Շիրինյանը, Ա. Գրիգորյանը, Հ. Սարգսյանը (ըմբշամարտ), Հ. Մաղաքյանը (բռնցքամարտ), Մ. Հովսեփյանը (հրաձգություն), Օ. Մուրադյանը (մարմնամարզություն): Մարզական մեծ նվաճման հասան կիսամիջին քաշի ծանրորդներ, օլիմպիական խաղերի արծաթե մեդալակիր, Եվրոպայի չեմպիոն, միջազգային կարգի սպորտի վարպետ Վ. Միլիտոսյանը և աշխարհի չեմպիոն, սպորտի վաստակավոր վարպետ Յու. Վարդանյանը: 1977-ին բակային «Գյումրի» թիմի ֆուտբոլիստները երկրում առաջին տեղը գրավեցին «Կաշվե գնդակ» համամիութենական մրցաշարում՝ կրկնելով 1976-ին պատանիների «Շիրակ» թիմի հաջողությունը:[41]
1977-ի վերջին Լ–ում կար 117 ֆիզկուլաուրային սկզբնական կոլեկտիվ՝ 34,616 ֆիզկուլտուրնիկներով: 1973–77-ին քաղաքում պատրաստվել է մեկ սպորտի վաստակավոր վարպետ, 3 միջազգային կարգի սպորտի վարպետ, 77 սպորտի վարպետ և 187 վարպետության թեկնածու: Գործում էր 13 մարզադպրոց, որտեղ աշխատում է ՍՍՀՄ սպորտի մեկ վաստակավոր մարզիչ (Հ. Առաքելյան, թեթև աթլետիկա), ՀՍՍՀ սպորտի 26 վաստակավոր մարզիչ: Գործում են նաև «Արագած» և Մ. Նալբանդյանի անվ. մանկավարժական ինստ–ի մարզակումբները: Ֆ. Հունանյան[41]
Religion
[edit]As a predominantly Armenian town, Gyumri has been historically dominated by the Armenian Apostolic Church. Other Christian denominations present in the city include the Eastern Orthodox Church (practiced by Russians and Greeks) and the Armenian Catholic Church. Muslims and followers of other religions have historically been small minorities. In 1851 Armenian Apostolics made up 93.4% of the population, followed by Muslims at 3.6%, Orthodox Christians at 1.5% and Armenian Catholics at 1.4%.[45]
In 1916, Gyumri's population was almost 95% Christian, with followers of the Armenian Apostolic Church making up around 85.5% of the total, Armenians of other denominations (mostly Catholic) were 2.1% of the population. The Russian Orthodox population stood at 7.8%. Other Christians included "Asian Christians", "European Christians" and followers of various Russian sects who together made up 1.4% of the city's population. Muslims (94% of whom where Shiites) made up 2.3% of the population. Other minorities included Yazidis (0.4%), Jews (0.25%) and Gypsies (0.04%).[58]
Places of worship
[edit]Education and science
[edit]- Education
XIX դ. վերջին և XX դ. սկզբին Ալեքսանդրապոլում գործել են առևտրական, հոգևոր, ծխական, օրիորդաց դպրոցներ, քաղաքային ուսումնարաններ, իգական գիմնազիա: Սակայն ժողկրթությունը բուռն վերելք է ապրել Հոկտեմբերյան հեղափոխությունից հետո: [36]
1977/78 ուս. տարում Լ. ուներ 68 նախադպրոցական հիմնարկ (7860 երեխա), 36 հանրակրթական ցերեկային (31684 սովորող), 7 երեկոյան (1870 սովորող), 6 գիշերօթիկ (810 սովորող) դպրոց և մեկ ուսումնական կոմբինատ: Աշխատում էր շուրջ 2 հզ. ուսուցիչ (հիմնականում բարձրագույն կրթությամբ): Ունի 14 պրոֆտեխնիկական ուսումնարան (5200 սովորող): Լ–ում են գտնվում Մ. Նալբանդյանի անվ. մանկավարժական ինստ–ը (տես[36]
Լենինականի մանկավարժական ինստիտուտ), Երևանի պոլիտեխնիկական ինստ.-ի մասնաճյուղը, ստացիոնար և հեռակա բաժիններով (բացվել է 1959-ին, շուրջ 3,000 ուսանող), հաստոցագործիքա–շինական (676 սովորող), թեթև արդյունաբերության (554 սովորող), երկաթուղային տրանսպորտի (375 սովորող), շինարարական (560 սովորող), դաշտավարական (679 սովորող) տեխնիկումները, Ա. Մռավյանի անվ. մանկավարժական (346 սովորող), Կարա–Մուրզայի անվ. երաժշտական (400 սովորող), բժշկական (954 սովորող) ուսումնարանները, Ս. Մերկուրովի անվ. նկարչական, Ն. Տիգրանյանի, Կոմիտասի, Ա. Տիգրանյանի, Ա. Բրուտյանի, Շերամի անվ. № 6 երաժշտական (2300 սովորող ու 315 ուսուցիչ) դպրոցները:[61]
Գործում են Ա. Մռավյանի անվ. դրամատիկական (տես Լենինականի դրամատիկական թատրոն) և տիկնիկային թատրոններ, Հայհամերգ միավորման Լենինականի բաժանմունքն իր գեղարվեստական խմբերով, 5 մշակույթի պալատ, 12 ակումբ և տուն (սպայի տուն, ուսուցչի տուն, արվեստի աշխատողների տուն ևն), պիոներների պալատ, ավելի քան 30 մասսայական գրադարան (դրանցից 17-ը միավորված է կենտրոնական միասնական գրադարանային համակարգում, որի կենտրոնը Ավ. Իսահակյանի անվ. քաղաքային գրադարանն է), 9 մասսայական և 8 մանկական (ընդամենը 1,320 հզ. գրքային ֆոնդ, 1978-ի հունվար), 16 կինոթատրոն, երկրագիտական թանգարան, տուն–թանգարաններ (Ավ. Իսահակյանի, Բ. Ղարիբջանյանի ևն), որոնց այցելուների թիվը տարեկան կազմում է մոտ 100 հզ.: Լ. ունի Հայաստանի սովետական գրողների (ՀՄԳ) միության բաժանմունք (գործում է 1928-ից): Տարբեր ժամանակներ նրա կազմում են եղել Գ. Մահարին, Մ. Արմենը, Գ. Սարյանը, Հ. Շիրազը, Տ. Սիրասը, Աղավնին, Ա. Արաքսմանյանը, Մ. Կորյունը և ուրիշներ: Ներկայումս բաժանմունքում ընդգրկված են ՍՍՀՄ գրողների միության 7 անդամ և 30-ից ավելի երիտասարդ ստեղծագործողներ: Լ–ում (1930-ից) գործում է ռադիոհաղորդումների հանգույց:[61]
Լ–ում են գտնվում ՀՍՍՀ ԳԱ գեոֆիզիկայի ու ինժեներական սեյսմոլոգիայի ԳՀԻ կոնստրուկտորական բյուրոներ, «Հայպետնախագիծ» ինստ–ի ճարտ. արվեստանոցը: Լ. ունի խաղողագործության, գինեգործության ու պտղաբուծության ինստ–ի հատուկ բաժանմունք:[61]
Լենինականում (Ալեքսանդրապոլ) գրքի տպագրությունը սկիզբ է առել 1876-ից, երբ գյումրեցի Գևորգ Սանոյանը քաղաքում բացել է առաջին տպարանը, որը տպագրում էր պաշտոնական–գրասենյակային զանազան ձևեր ու գրքույկներ ռուսերեն և հայերեն լեզուներով: Շուտով այդ տպարանին հաջորդել են նորերը՝ Աբրահամ Մալխասյանի «Այգ», Հովհաննես Ափինյանի «Շիրակ», Հակոբ Ղասաբյանի տպարանը ևն: Նշված տպարանները նշանակալի չափով նպաստել են Լ–ի մշակութային և հոգևոր կյանքի զարգացմանը: Դրանցում են տպագրվել աշուղներ Ջիվանու, Շերամի, Խայաթի (Սուքիաս Զահրիյան), Ջամալի (Մկրտիչ Տալյան), Նազանու, բանաստեղծներ Ավ. Իսահակյանի, Աթաբեկ Խնկոյանի, բանասեր Գ. Լևոնյանի և հայ մշակույթի մի շարք այլ նշանավոր գործիչների մի շարք գործեր՝ հայերեն (աշխարհաբար և գրաբար) և ռուսերեն լեզուներով: Գրատպության այս նշանակալի վերելքին ծանր հարված հասցրեց 1918-ի և 20-ի թուրք. օկուպացումը: Լ–ում սովետական կարգեր հաստատվելուց հետո բոլոր տպարանները պետականացվեցին, և ստեղծվեց պետական հրատարակչություն (տես նաև Լենինականի տպագրություն):[61]
Transport
[edit]large transportation hub, one of the largest in the South Caucasus[36] տես Լենինականի երկաթուղային հանգույց[36]
Լ–ով են անցնում Հարավ–անդրկովկասյան՝ Թբիլիսի–Երևան–Բաքու երկաթուղային մայրուղին, Լենինական–Արթիկ–Մարալիկ և Լենինական–Կարս երկաթուղիները: [36]
Լ–ից ճառագայթաձև դուրս է գալիս ավտոճանապարհային 7 մայրուղի (Լենինական–Աշտարակ–Երևան, Լենինական–Հոկտեմբերյան–Երևան, Լենինական–Ստեփանավան–Թբիլիսի, Լենինական–Կիրովական–Դիլիջան, Լենինական–Ամասիա–Ախալքալաք, Լենինական–Ախուրիկ, Լենինական–Կարս), որոնք Լ. միացնում են հանրապետության բոլոր շրջանների և հարևան հանրապետությունների, ինչպես նաև Թուրքիայի հետ: [36]
Լ. օդային տրանսպորտով և ավտոբուսային երթուղիներով կապված է ՀՍՍՀ և հարևան հանրապետությունների մի շարք քաղաքների հետ (Երևան, Սոչի, Թբիլիսի, Կրասնոդար, Նալչիկ, Բաթում, Սուխում, Ախալքալաք, Մառնեուլ): [36]
Սովետական իշխանության տարիներին ստեղծվել է ժամանակակից քաղաքային տրանսպորտ: Գործում են տրոլեյբուսի (5 երթուղի, 49 կմ միակողմանի գծերով), ավտոբուսի, միկրոավտոբուսների երթուղիներ (ներքաղաքային, միջքաղաքային) և ավելի քան 300 տաքսիներ, որոնք տարեկան փոխադրում են մոտ 40 մլն ուղևվոր:[36]
Twin towns and sister cities
[edit]Notable natives
[edit]- Armen Tigranian
- George Gurdjieff
- Avetik Isahakyan
- Shushanik Kurghinian
- Yervand Lalayan
- Vazgen Manukyan
- Sergey Merkurov
- Frunzik Mkrtchyan
- Artashes Shahinyan
- Hovhannes Shiraz
Raw
[edit]The capital city of Gyumri/Leninakan, since the 1988 the focus of international humanitarian assistance, remains depressingly unrebuilt, but is rich in archaeological interest for the specialist.[65]
Alexandropol/Gyumri was a strategically vital garrison town and rail depot in the Czar’s frequent wars against Turkey. The closure of the Turkish border, the terrible condition of the road across the Georgian border, and in particular the earthquake which leveled much of the region, have depressed the region economically and contributed to a major exodus to Yerevan, Moscow, and Glendale.[66]
Despite many well-intentioned efforts, the economy of the city remains a shambles ten years after the event, with thousands of people still living in “domiks,” converted cargo containers, while newly rebuilt apartments stand empty. There is still a substantial international presence from various assistance projects. In 1926, League of Nations High Commissioner for Refugees Fridtjof Nansen, accompanied by his secretary, fellow Norwegian Vidkun Quisling of later dark repute, visited Gyumri and its huge complex of schools and orphanages sheltering 11,000 Armenian orphans under the auspices of the American Near East Relief.[67]
There is a medieval settlement with ruined 7th c. church that has been excavated in the Botanical Gardens. The city was site of a major Russian Army garrison and fortress since its conquest in 1804, a role it continues to play even today. The few thousand Russian troops still based in Armenia serve as a reminder that Russia would intervene militarily were Turkey to invade Armenia. Pending the unlikely event of an invasion, the Russian troops grow potatoes and find other ways to stay alive.[67]
Համայնքի հեռավորությունը մայրաքաղաքից – 125կմ[60]
Բնակչության հիմնական զբաղմունքը – առևտուր և աշխատանք տարբեր կառույցնե- րում (պետական, համայնքային, մասնավոր և այլն)[60]
Բնակչությունը զբաղվում է սննդի, թեթև և մեքենաշինական արդյունաբերությամբ:[3]
Քաղաքի ամենամեծ կառույցը 1834թ. բերդ-ամրոցն է: 19դ. կառույցներից առանձնապես հայտնի են թվով 5 եկեղեցիները որոնցից 4-ը հայկական են, իսկ մեկը` ռուսական:[3]
Զարդը համարվում է սբ. Փրկիչ, կամ “Ամենափըրկիչ” եկեղեցին (1858-76թթ.), որը նման է Անիի “Կաթողիկե” տաճարին (Կումայրի, Ալեքսանդրապոլ, Լենինական):[3]
За время довоенных пятилеток город стал крупным промышленным центром (построены крупнейший в Закавказье текстильный комбинат и др. предприятия).[16]
Памятник В. И. Ленину (бронза, гранит, 1954, скульптор С. Д. Меркуров, архитектор М. Григорян).[16]
Ռուսական կայսրությանը միացած Արևելյան Հայաստանում XIXդ. 30-40-ական թթ. կազմավորվեց մի քաղաք, որն իր կենցաղամշակութային համալիրով էականորեն տարբերվում էր Երևանի նահանգի մյուս քաղաքներից: Նորաստեղծ Ալեքսանդրապոլը դարձավ Արևմտյան Հայաստանի երեք հայտնի քաղաքների` Կարինի (Էրզրում), Կարսի և Բայազետի մշակութային ավանդույթների կրողն ու դրանց համակեցության (սիմբիոզ) լավագույն օրինակը:[68]
Պատմական Կումայրիի տարածքում՝ Չերքեզի ձոր կոչվող վայրում, XIXդ. ռուս զինվորականները հողային աշխատանքների ժամանակ հանդիպեցին կենտրոնագմբեթ խաչաձև հորինվածքով մի կառույցի ավերակների, որը VII դ. Ճարտարապետության կնիքն էր կրում: Հավանաբար այն հենց հռչակավոր Դպրեվանքն է:[69]
Բնակավայրի վերաբերյալ գրավոր հաջորդ հիշատակությունը՝ Կումիրի անվամբ, 1209թ. թվագրվող ձեռագիր հիշատակարանն է,[69]
մինչև XVIIIդ. առաջին կեսերը: Գյումրի անվամբ այն հիշատակվում է նախ թուրքական Արիֆ Ահմեդ փաշայի` 1724թ. երևանյան արշավանքի ժամանակ և նույն դարի երեսնական թվականների վերջերին պարսից Նադիր շահի հրամանով կազմված Շորագյալի սուլթանության գյուղերի ցուցակում: 2[70]
օտարահունչ «Գյումրի» անվանաձևը քաղաքացիություն ստացավ ոչ միայն պատմազգագրական կամ այլ բնույթի աղբյուրներում, այլև պաշտոնապես` մեր ժամանակներում, երբ այսպես ասած՝ «հանրաքվեի» արդյունքում Լենինականը վերանվանվեց Գյումրի: [70]
XIX դարասկզբի Գյումրին մի փոքրիկ գյուղ էր Չերքեզի ձոր (Չարքըզի ձոր) կոչվող վայրում, որի բնակիչները ժամանակին ձորից աստիճանաբար բարձրացան բլրի վրա, որն էլ հետագայում դարձավ նոր ձևավորվող քաղաքի «Գեղցոց մահլեն» (թաղը): Նրանից ներքև ավելի ուշ առաջացավ քաղաքի հիմնական թաղամասերից մեկը`«Ձորի մահլան» կամ «Ձորի բողազը»: Ժամանակակիցների վկայությամբ XIX դարասկզբին Գյումրի գյուղն ուներ մի հին եկեղեցի, տարբեր թաղամասերում բնակվում էին մոտ 30 տուն պարսիկներ և 20 տուն պարսկահպատակ հայեր: 4[70]
Ամրոցի կառուցումից հետո գյուղն աստիճանաբար տեղափոխվեց ավելի վեր` հյուսիսարևմտյան կողմ, իսկ հին եկեղեցու տեղում, Ալեքսանդրապոլի գավառապետ իշխան Արղության-Երկայնաբազուկի միջոցներով, 1857թ. կառուցվեց նորը` Ս. Նշան եկեղեցին: [70]
Հարկ է նշել, որ Շիրակի և Գյումրու միացումը ռուսական կայսրությանը պաշտոնապես վավերացվեց 1813թ. հոկտեմբերի 12-ի Գյուլիստանի պայմանագրով: 1[71]
1828-1829թթ. ռուս-թուրքական պատերազմի ժամանակ Գյումրին դարձավ ռուսական զորքերի գլխավոր հենակայան (ֆորպոստ), որտեղից գեներալ Ի.Պասկևիչի զորքերը հարձակում ծավալեցին դեպի ԱխալցխաԱխալքալաք և Կարս: Այս պատերազմի արդյունքները հիմնավորապես փոխեցին Գյումրու ճակատագիրը և նոր բնակավայրի` Ալեքսանդրապոլի հիմնադրման սկիզբը դարձան:[71]
Պատերազմի ընթացքում ռուսների կողմից գրավված շրջանները Թուրքիային վերադարձնելու որոշումը արևմտահայության մի մասին թուրքական հաշվեհարդարից խուսափելու համար հարկադրեց օգտվել պայմանագրի 13-րդ հոդվածից, անցնել ռուս-թուրքական սահմանը և ընդունել ռուսական հպատակություն:[71]
Կովկասյան կորպուսի գլխավոր հրամանատար գեներալ Ի.Պասկևիչի առաջարկությամբ նորեկները տեղավորվելու էին հետևյալ կերպ. Էրզրումի փաշայությունից` Ախալցխայի ու Ախալքալաքի շրջան, Կարսի փաշայությունից` Փամբակի-Շորագյալի դիստանցիա ու Հայկական մարզ և Բայազետի փաշայությունից` Հայկական մարզ: 3 1830թ. գարնանը սկսվեց և հունիսին իր բարձրակետին հասավ արևմտահայերի արտոնված ներգաղթը: Արևմտյան Հայաստանից ներգաղթած 14000 ընտանիքներից 3491-ը հաստատվեց Շիրակում, այդ թվում նաև՝ Գյումրիում ու դարձավ ապա-[71]
գա Ալեքսանդրապոլի քաղաքային բնակչության հիմնական կորիզը: 1[72]
1829-1831թթ. արևմտահայերի մեծ գաղթը ռուսահպատակ դարձրեց Կարս քաղաքի գրեթե ողջ քրիստոնյա բնակչությանը` 693 ընտանիքի կամ շուրջ 5000-5500 մարդու: Ռուսթուրքական սահմանն անցած կարսեցիների 600 ընտանիք, այդ թվում նաև` 150 ընտանիք հույներ, Կանցի Մարտիրոսի ու Ստեփանոս արքեպիսկոպոս Խաժակյանի (վերջինս մինչև 1837թ. մարտի 27-ը կաթողիկոսի հրամանով եղել է տեղի գաղթականների առաջին հոգևոր առաջնորդը) գլխավորությամբ տեղավորվեցին Գյումրիում: 4[72]
Կարսեցիների հետ միաժամանակ Արևմտյան Հայաստանի տարածքից գաղթեցին նաև Բայազետի փաշայության քրիստոնյաները: Բայազետցիները, հիմնականում քաղաքից[72]
գաղթածները, հաստատվեցին ապագա Նոր Բայազետում և Գյումրիում: Գաղթից հետո Գյումրու բնակչության մեջ բայազետցիները թվով երկրորդն էին կարսեցիներից հետո և կազմում էին Գյումրիում տեղավորված կարսեցիների քանակի կեսը` մոտավորապես 300 ընտանիք:[73]
Ռուսական իշխանությունների որոշմամբ էրզրումցիները հաստատվելու էին Ախալքալաքում և Ախալցխայում: Սակայն գաղթի վերջում Կարս հասած էրզրումցի 200 ընտանիք տեղավորվեց Գյումրիում և, մեծ մասամբ լինելով հայ-կաթոլիկ, հիմնեց «Ֆրանգների մահլեն»: Էրզրումի փաշայությունից Գյումրի գաղթեցին նաև «թոնդրակյան» կոչվող հայ բողոքական աղանդի ներկայացուցիչներ: Էրզրումցիների հետ Գյումրիում հաստատվեցին և իրենց թաղը` «Բոշի մահլեն», հիմնեցին նաև 30-40 ընտանիք հայ բոշաները (գնչուները կամ «մաղագործները»): 1829-1831թթ. ընթացքում ռուս-թուրքական սահմանն անցան ու Գյումրիում հաստատվեցին նաև մոտ 100-120 ընտանիք բասենցիներ ու մշեցիներ:[73]
Այսպիսով, 1829-1831թթ. ընթացքում Օսմանյան կայսրությունից Գյումրի գաղթեց 1250 ընտանիք կամ շուրջ 6600-6800 մարդ, որոնք էլ դարձան 1837թ.-ին հիմնված քաղաքի բնակչության կորիզը: Ներգաղթից անմիջապես հետո բնակավայրի բնակչության թիվն աճեց և հասավ 1350 ընտանիքի կամ 7250 մարդու, որի 96%-ը հայեր էին, 1%-ը` հույներ, 3%-ը` մահմեդականներ: 2 Շնորհիվ արևմտահայերի ներգաղթի, XIX դարի 30-ական թվականների կեսերից սկսած, Գյումրին դարձավ ամենամիատարր բնակչությամբ հայկական քաղաքը ոչ միայն Արևելյան, այլ նաև Արևմտյան Հայաստանում:[73]
ր 1837թ. վերջերին Նիկոլայ I ցարի Անդըրկովկաս կատարած այցելության արդյունքում, նախ քաղաքի կարգավիճակ ստանալով, իսկ կարճ ժամանակ անց նաև Ալեքսանդրապոլ վերանվանվելով Նորաստեղծ քաղաքի անվանակոչությունը կապված է ռուսական Նիկոլայ I ցարի 1837թ. հոկտեմբերի 4-ին Գյումրի այցելելու և կառուցվող բերդի աշխատանքներին ծանոթանալու հանգամանքի հետ: Ցարի կարգադրությամբ բերդն անվանվեց Սուրբ նահատակ թագուհի Ալեքսանդրայի անունով, բերդի տարածքում հիմնվեց ուղղափառ Սբ Ալեքսանդրա եկեղեցին, իսկ քաղաքը 1840թ. բարձրագույն հրամանով անվանվեց Ալեքսանդրապոլ` սրբուհի Ալեքսանդրա նահատակի անվամբ, այլ ոչ թե ցարի կնոջ` Ալեքսանդրա Ֆյոդորովնայի, ինչպես կարծում են որոշ հետազոտողներ (ռուսական իրականության մեջ ավանդույթ էր նոր հիմնված քաղաքներին որևէ սրբի անվանակոչության տոնի առթիվ սրբերի անունով կոչելը, օր. Սանկտ Պետերբուրգ): Հարկ է նշել, որ քաղաքաբնակները շատ շուտով Ալեքսանդրապոլը «կրճատեցին» և խոսակցական մակարդակում կիրառելի դարձրեցին Ալեք-Պոլ և ալեքպոլցի անվանաձևերը: Հատկանշական է նաև, որ հնաբնակներն ու գյուղաբնակներն իրենց շարունակում էին զգալ որպես գիմրեցիներ և ոչ թե ալեքպոլցիներ:[74]
1828-29 թթ. ռուս-թուրքական պատերազմից հետո Ալեքսանդրապոլը և գավառը շուրջ 90 տարի՝ մինչև 1918 թ., զերծ մնացին ավերիչ պատերազմներից, ինչը ևս նպաստեց քաղաքային տնտեսության բնականոն և արագ տեմպերով զարգացմանը: Միևնույն ժամանակ XIX դ. երկրորդ կեսի ռուս-թուրքական երկու պատերազմները (1853-1856 թթ.,1877-1878 թթ.) էապես նպաստեցին քաղաքի տնտեսության զարգացմանը:[75]
Ալեքսանդրապոլի քաղաքային տնտեսության մեջ բավական էական փոփոխություններ տեղի ունեցան Թիֆլիս-Ալեքսանդրապոլ (1898թ.),Ալեքսանդրապոլ-Երևան–Ջուլֆա (1903թ.) և Ալեքսանդրապոլ-Կարս-Սարիղամիշ երկաթուղիների շինարարության և շահագործման արդյունքում: [76]
Քաղաքային տնտեսության զարգացման գործում մեծ նշանակություն ուներ մաքսատան գոյությունը: Դեռևս պարսկական տիրապետության շրջանում մաքսատուն կար Գյումրու մերձակա թուրք-պարսկական սահմանին, իսկ ռուսական տիրապետության տակ անցնելուց հետո ռուսական խոշոր մաքսատուն հիմնվեց բուն քաղաքում:[76]
Տարանցիկ առևտրի կենտրոն լինելու հանգամանքը թելադրում էր իջևանատների (քարավանատներ կամ տեղական բարբառով` խաներ) և ավելի ուշ հյուրանոցների թվի անընդհատ աճ: 1838թ. Ալեքսանդրապոլում կար երկու, 1863-ին` յոթ, իսկ 1900-ականների սկզբին շուրջ տասը իջևանատուն: 1[77]
Sources
[edit]Bazeyan, Karine; Aghanyan, Grigor (2015). Ալեքսանդրապոլ. Ազգագրական էսքիզներ [Alexandrapol: Ethnographic Studies] (PDF) (in Armenian). Shirak Armenology Research Center, National Academy of Sciences of Armenia.
Lynch, H.F.B. (1901). Armenia: Travels and Studies. Volume I: The Russian Provinces. London: Longmans, Green, and Co.
https://archive.org/details/armeniatravelsst01lync/page/n179/mode/2up
Adalian, Rouben Paul (2010). "Gyumri". Historical Dictionary of Armenia. Lanham, Maryland: Scarecrow Press. pp. 352-353. ISBN 978-0-8108-7450-3.
Hakobian, T. Kh.; Melik-Bakhshian, St. T. [in Armenian]; Barseghian, H. Kh. [in Armenian] (1988). "Լենինական [Leninakan]". Հայաստանի և հարակից շրջանների տեղանունների բառարան [Dictionary of Toponyms of Armenia and Surrounding Regions] Volume II (in Armenian). Yerevan University Press. pp. 569-573.
"Գյումրու պատմությունը [Gyumri's history]". gyumri.info (in Armenian). Gyumri Sports and Cultural Center. Archived from the original on 16 May 2020.
"Our history". gyumricity.am. Gyumri Municipality. Archived from the original on 21 April 2020.
"Գյումրի [Gyumri]". Հայաստան Հանրագիտարան [Armenia Encyclopedia] (in Armenian). Yerevan: Armenian Academy of Sciences. 2012. pp. 859-860.
http://www.armenianheritage.org/hy/monument/Giumri-I/1279
Գյումրիի պատմության և մշակույթի անշարժ հուշարձանների ցանկ
Varazdat Harutyunyan http://hpj.asj-oa.am/2912/ Արևելյան Հայաստանի քաղաքների հատակագծումն ու կառուցապատումը XIX դարում և XX դարի սկզբին (Երևան, Ալեքսանդրապոլ)
http://shirak.asj-oa.am/123/
Հայրենադարձների տեղաբաշխումը Ալեքսանդրապոլ-Լենինականում
http://hpj.asj-oa.am/4174/ Ժողովրդագրական գործընթացները Գյումրի քաղաքում (1990-1999 թթ.)
http://lraber.asj-oa.am/3202/ Լենինականի հատակագծումը և կառուցապատումը XVIII-XIX դդ.
http://shirak.asj-oa.am/573/ 1926 թ. Լենինականի և 1988թ. Սպիտակի երկրաշարժերի համեմատական վերլուծության փորձ
Լենինականի XIX դարի քաղաքատիպ բնակելի տները http://hpj.asj-oa.am/1868/
http://lraber.asj-oa.am/1709/ Լենինականի տեքստիլ կոմբինատի պատմությունից
http://shirak.asj-oa.am/47/ Լենինականի գավառի սոցիալ-տնտեսական տարածքային կազմակերպումը 1920-40 թթ.
http://shirak.asj-oa.am/262/ Ալեքսանդրապոլ-Լենինականի գավառի ժողովրդագրական դրությունը 1914-1930-ական թթ.
http://shirak.asj-oa.am/381/ Գյումրի-Ալեքսանդրապոլի էթնոժողովրդագրական պատկերը XIX դարում և XX դարի առաջին քառորդին
http://shirak.asj-oa.am/618/ Աշուղական ավանդույթը Ալեքսանդրապոլի քաղաքային մշակույթում
http://shirak.asj-oa.am/view/year/1998.html CHECK ALL
short
[edit]
https://www.huffpost.com/entry/gyumri-capitalizes-on-its_b_10573740 Gyumri Capitalizes on its Humor Industry and Stands Resolute
https://www.agbu.am/en/project-programs-2/construction-13-eng/agbu-center-in-armenia/88-content?start=240 For the sixth consecutive year this festival turns Gyumri – the cultural capital of Armenia – into an international cultural center hosting musicians and performers from around the world.
Gyumri, the cultural capital of Armenia https://mirrorspectator.com/2018/02/01/germany-appoints-honorary-consul-gyumri/
Gyumri, with a population of 146,000, is also a cultural capital of Armenia. http://asbarez.com/136699/armenias-gyumri-chinas-xian-form-friendship/
Gyumri, the country's cultural capital and second largest city, was a logical choice. https://www.osce.org/yerevan/57734
the struggling town of Gyumri, 75 miles northwest of the capital, where residents are still recovering from a devastating 1988 earthquake. https://www.nytimes.com/2004/12/09/world/asia/for-young-armenians-a-promised-land-without-promise.html
Gyumri, a rundown town https://www.nytimes.com/2004/12/26/world/europe/armenias-isolation-grows-only-deeper.html
Gyumri, a small, dilapidated town https://www.nytimes.com/2015/04/14/travel/the-kardashians-show-support-for-armenia.html
The largest town of Russian Armenia, Aleksandropol' (Arm. Alek'sandrapol), inhabited as it was almost exclusively by Armenians, had the distinction of being the only predominantly Armenian city in the whole of Armenia, Turkish or Russian.[12]
The town, built almost entirely by the Armenians themselves, was laid out on a grid plan in the Russian manner, with one-story stone buildings, private houses surrounded by small gardens, cobblestone streets, and a spacious plaza dominated by the black tufa Cathedral of the Holy Trinity (1859-1874), a large but tasteless structure, destroyed in the earthquake of 1988. There were also an Armenian Catholic church and a Greek Orthodox church dedicated to St. George that had been founded by Greeks from Erzurum, who had joined the Armenians in the flight following the evacuation of Erzurum by General Paskevich in 1829. There were but four hundred Greeks in the town in 1890. Due to the restrictions imposed by the Russian government, there were only three Armenian schools in the whole of Alexandropol, all of them on the elementary level.[12]
Unlike Erivan, where the construction of the modern builidings has been accomplished by the deliberate and almost total obliteration of the earlier ones, the Soviet city built here (known as Leninakan from 1924 to 1990) was laid out around the existing structures, resulting in the preservation of a charming example of a tsarist provincial town that was declared a historical preserve in 1980, a town so well built, it might be mentioned, that it survived the earthquake that destroyed the Soviet quarters in 1988. Of particular interest is the preservation of the home of the wealthiest local Armenian merchant as a museum of pre-Soviet Armenian town life.[12]
- population
198,000 (1978)[34]
1855 total 11,358[79]
1868 - 17,573[80]
References
[edit]- Notes
- ^ classical Armenian spelling: Գիւմրի, reformed spelling: Գյումրի, Russian: Гумри, Gumri
- ^ The modern Turkish name of the city is Gümrü.[10]
- ^ This has been suggested by Armenian historian Hakob Manandian. Other scholars have placed Gumnias (Gymnias) elsewhere, such as Erzurum, Gümüşhane,[23] or near Bayburt.[24]
- ^ Based on mother tongue
- ^ East Slavic total: 5,157, including Ukrainian: 1,087; Belarusian: 22
- ^ East Slavic (Russian, Ukrainian, Belarusian) total: 16.8%
- ^ Tatar: 1,090 (3.6%), Ukrainian: 1,087 (3.6%); Polish: 921 (3%), Jewish: 415 (1.4%), Lithuanian: 316 (1%), Greek: 266 (0.9%), Georgian: 127 (0.4%), Kurdish: 101 (0.3%).
- ^ Others included Shiites: 1,103, "Asiatic Christians": 421, "other Europeans": 269, Yazidis: 229, Jews: 129, Muslim Kurds: 71 and Gypsies: 24.
- ^ Ukrainians: 1,883 (4.5%), Greeks: 109 (0.3%), Kurds: 40 (0.1%), "Turks" (Azerbaijanis): 54 (0.1%), Ottoman Turks: 4.
- ^ Including Azerbaijanis: 161 (0.2%) and Kurds: 107 (0.2%).
- ^ Including Kurds: 110 (0.1%) and Azerbaijanis: 103 (0.1%).
- ^ Russians, Azerbaijanis, Kurds, and Greeks.[15]
- Citations
- ^ "Սամվել Բալասանյանը կմնա անկուսակցական եւ չի մասնակցի ընտրություններին". armtimes.com (in Armenian). 2 November 2018. Archived from the original on 16 May 2020.
- ^ As of 2012. "ՀՀ Շիրակի մարզի բնակչության խտությունն ըստ ՀՀ 2001 և 2011թթ. մարդահամարների տվյալների [Density of Shirak Province of Armenia according to the censuses of 2001 and 2011]" (PDF). armstat.am (in Armenian). Statistical Committee of Armenia. Archived from the original (PDF) on 16 May 2020.
- ^ a b c d e f g h i j "Գյումրի [Gyumri]". Հայաստանի Հանրապետության բնակավայրերի բառարան [Dictionary of Settlements of the Republic of Armenia] (PDF) (in Armenian). Yerevan: State Committee of Real Estate Cadastre of Armenia. 2008. p. 60. Archived from the original (PDF) on 2020-04-25.
- ^ a b c "Հայաստանի Հանրապետության մշտական բնակչության թվաքանակը 2020 թվականի հունվարի 1-Ի դրությամբ [Permanent population of the Republic of Armenia as of January 1, 2020]" (PDF). armstat.am (in Armenian). Statistical Committee of Armenia. Archived from the original (PDF) on 7 May 2020.
- ^ a b c d e Abrahamian, Levon (2006). Armenian Identity in a Changing World. Costa Mesa, CA: Mazda. pp. 45–46. ISBN 1-56859-185-3.
- ^ a b c d Hasratian, M. (1980). "Կումայրի [Kumayri]". Armenian Soviet Encyclopedia Volume VI (in Armenian). Yerevan. p. 11.
{{cite book}}: CS1 maint: location missing publisher (link) - ^ Yeremian, S. (1968). "Կիմերական ու սկյութական ցեղերի արշավանքները և Ուրարտուի ու Ասորեստանի պայքարը քոչվորների դեմ [The Invasions of Cymmerian and Scythian Races and the Struggle of Urartu and Assyria Against Nomads]". Patma-Banasirakan Handes (in Armenian) (2): 92.
- ^ Dilbaryan, Narine (2016). "Գևորգ Ջահուկյանը տեղանվանագետ [Gevorg Jahukyan as Etymologist of Toponyms]" (PDF). Banber Yerevani Hamalsarani. Hayagitutyun (in Armenian) (1). Yerevan State University: 53.
- ^ a b c Hairapetyan 2001, p. 109.
- ^ Estukyan, Vartan (20 May 2016). "Gümrü'nün görünmeyen yüzü [The Unseen Face of Gyumri]". Agos (in Turkish). Archived from the original on 11 May 2020.
- ^ a b c d e Hairapetyan 2001, p. 111.
- ^ a b c d e f g Hewsen, Robert H. (2001). Armenia: A Historical Atlas. University of Chicago Press. p. 214. ISBN 0-226-33228-4.
- ^ Hairapetyan 2001, pp. 111–112.
- ^ Hairapetyan 2001, p. 112.
- ^ a b c d e f g h i j k l m n o p q r s Armenian Soviet Encyclopedia 1978, p. 543.
- ^ a b c "Ленинакан [Leninakan]". Great Soviet Encyclopedia (in Russian). 1973. Archived from the original on 3 June 2020.
- ^ Khachatryan 2008, p. 74.
- ^ Khachatryan 2008, pp. 74–75.
- ^ a b Khachatryan 2008, p. 76.
- ^ a b c Hairapetyan 2001, p. 108.
- ^ Khachatryan 2008, p. 77.
- ^ Garsoïan, Nina (1997). "The Emergence of Armenia". In Hovannisian, Richard G. (ed.). The Armenian People from Ancient to Modern Times: Volume I: The Dynastic Periods: From Antiquity to the Fourteenth Century. New York: St. Martin's Press. pp. 41–42. ISBN 0-312-10169-4.
- ^ Hardy, J. T. V.; Lond, B. A.; Adams, Ernest (1853). The Anabasis of Xenophon. London: Walton and Marbely. p. 212.
- ^ Edwards, G. M., ed. (1967). The Anabasis of Xenophon Book IV. Cambridge University Press. p. xxiii.
- ^ Khachatryan 2008, p. 78.
- ^ a b c Hairapetyan 2001, p. 110.
- ^ Khachatryan 2008, p. 79.
- ^ a b Hairapetyan 2001, pp. 109–110.
- ^ a b c "Гумры". Brockhaus and Efron Encyclopedic Dictionary Volume IXa (in Russian). 1893. p. 900.
- ^ a b c d "Александрополь". Brockhaus and Efron Encyclopedic Dictionary Volume I (in Russian). 1890. p. 385.
- ^ Tajirian, Mashtots vardapet (1962). "Շիրակի վանքերն ու եկեղեցիները [The monasteries and churches of Shirak]". Etchmiadzin (in Armenian). 19 (3). Mother See of Holy Etchmiadzin: 47.
1828-1829 թթ. ռուս թուրքական պատերազմից հետո, Ադրիանուպոլսի դաշնագրով արևմտահայերին իրավունք է տրվում գաղթել Ռուսաստանի սահմանները։ Կարինի առաջնորդ Կարապետ արքեպիսկոպոս Այվազյանի և Կարսի առաջնորդ Ստեփանոս արքեպիսկոպոս (Չախալյան) Խաժակնյանի առաջնորդությամբ, մոտ 90,000 արևմտահայեր գաղթուն են ռուսական սահմանները։ Առաջին խումբը կարնեցի գաղթականների, բաղկացած 7,300 ընտանիքից, բնակվում է Ախալցխայի և Ախալքալակի շրջաններում, երկրորդ խումբը, կարսեցիք, 2,500 ընտանիք, բնակվում է արևելյան Շիրակում։
- ^ Hairapetyan 2001, pp. 110–111.
- ^ Hairapetyan 2001, p. 113.
- ^ a b c d e f Armenian Soviet Encyclopedia 1978, p. 542.
- ^ a b c d e f g h i j k Armenian Soviet Encyclopedia 1978, p. 544.
- ^ a b c d e f g h i j k l m n o Armenian Soviet Encyclopedia 1978, p. 545.
- ^ Mikayelyan, Hrant (December 9, 2017). "Сколько на самом деле погибло людей в результате спитакского землетрясения?" (in Russian). Caucasian Knot. Archived from the original on February 27, 2019.
Таким образом, численность погибших следует оценивать в 38 тыс. чел.
- ^ "Moyennes 1981-2010 Arménie" (in French). Retrieved 11 November 2019.
- ^ "Météo Climat stats for Gumri". Météo Climat. Retrieved 11 November 2019.
- ^
"Climatebase: Gyumri, Armenia". Climatebase. 2019. Retrieved November 2019.
{{cite web}}: Check date values in:|accessdate=(help) - ^ a b c d e Armenian Soviet Encyclopedia 1978, p. 548.
- ^ a b Armenian Soviet Encyclopedia 1978, p. 549.
- ^ a b c d e Armenian Soviet Encyclopedia 1978, p. 550.
- ^ a b c d e f Korkotyan, Zaven (1932). Խորհրդային Հայաստանի բնակչությունը վերջին հարյուրամյակում, 1831-1931 [The Population of Soviet Armenia in the Last Century, 1831-1931] (PDF) (in Armenian). Yerevan: Melkonian Fund. pp. 94–95.
- ^ a b c "Статистические очерки - Александраполь [Statistical reviews -Alexadrapol]". Caucasian Calendar for 1852 (in Russian). Tiflis: 275-281. 1851.
- ^ Hairapetyan 2001, p. 115.
- ^ "Пространство, население и насельность Кавказского кая (по официальными сведеньям 1873-1876 гг.) [Territory, population and density of the Caucasus region (according to official data of 1873-1876)]". Caucasian Calendar for 1879 (in Russian). Tiflis: 328. 1878.
- ^ a b c d "Первая всеобщая перепись населения Российской Империи 1897 г. Распределение населения по родному языку и уездам — Александропольский уезд - г. Александрополь". demoscope.ru (in Russian). Demoscope Weekly. Archived from the original on 25 April 2020.
- ^ a b "Список населенных мест Кавказа [List of settlements of the Caucasus]". Caucasian Calendar for 1915 (in Russian). Tiflis: 86. 1914.
- ^ "Всесоюзная перепись населения 1926 г. Белорусская, Украинская, Закавказская, Узбекская, Туркменская республики и их основные регионы. Населенные места. Наличное городское и сельское население. - Ленинаканский уезд". demoscope.ru (in Russian). Demoscope Weekly. Archived from the original on 26 April 2020.
- ^ a b "Всесоюзная перепись населения 1939 г. Численность наличного населения СССР по районам и городам". demoscope.ru (in Russian). Demoscope Weekly. Archived from the original on 26 April 2020.
- ^ a b c d "Население Армении [Population of Armenia]". Ethno-Kavkaz (in Russian). Archived from the original on 25 April 2020.
- ^ a b "Всесоюзная перепись населения 1959 г. Численность городского населения союзных республик (кроме РСФСР), их территориальных единиц, городских поселений и городских районов по полу *". demoscope.ru (in Russian). Demoscope Weekly. Archived from the original on 26 April 2020.
- ^ "Всесоюзная перепись населения 1970 г. Численность городского населения союзных республик (кроме РСФСР), их территориальных единиц, городских поселений и городских районов по полу". demoscope.ru (in Russian). Demoscope Weekly. Archived from the original on 26 April 2020.
- ^ "Всесоюзная перепись населения 1979 г. Численность наличного населения союзных и автономных республик, автономных областей и округов, краев, областей, районов, городских поселений, сел-райцентров и сельских поселений с населением свыше 5000 человек (кроме РСФСР)". demoscope.ru (in Russian). Demoscope Weekly. Archived from the original on 26 April 2020.
- ^ a b c "Լենինական [Leninakan]". Armenian Soviet Encyclopedia Volume XIII (in Armenian). Yerevan. 1987. pp. 619-620.
{{cite book}}: CS1 maint: location missing publisher (link) - ^ a b c "ՀՀ Շիրակի մարզի առկա և մշտական բնակչությունը (քաղաքային, գյուղական) ըստ 2001 և 2011 թթ. մարդահամարների տվյալների և սեռի" (PDF). armstat.am (in Armenian). Statistical Committee of Armenia. Archived from the original (PDF) on 25 April 2020.
{{cite web}}:|archive-date=/|archive-url=timestamp mismatch; 15 November 2019 suggested (help) - ^ a b c "Пространсто и население Кавказскаго края к 1-му января 1916 года [The territory and population of the Caucasus region by January 1, 1916]". Caucasian Calendar for 1917 (in Russian). Tiflis: 214-217. 1916.
- ^ "Ленинаканский уезд 1926". Ethno-Kavkaz (in Russian). Archived from the original on 25 April 2020.
- ^ a b c "Համայնքների մասին. Գյումրի [About communities: Gyumri]" (in Armenian). Shirak Regional Administration. Archived from the original on 16 May 2020.
- ^ a b c d e Armenian Soviet Encyclopedia 1978, p. 546.
- ^ Armenian Soviet Encyclopedia 1978, pp. 546–547.
- ^ a b c Armenian Soviet Encyclopedia 1978, p. 547.
- ^ a b c d Armenian Soviet Encyclopedia 1978, p. 551.
- ^ Kiesling 2000, p. 74-75.
- ^ Kiesling 2000, p. 75.
- ^ a b Kiesling 2000, p. 76.
- ^ Bazeyan & Aghanyan 2015, p. 4.
- ^ a b Bazeyan & Aghanyan 2015, p. 5.
- ^ a b c d Bazeyan & Aghanyan 2015, p. 6.
- ^ a b c d Bazeyan & Aghanyan 2015, p. 7.
- ^ a b c Bazeyan & Aghanyan 2015, p. 8.
- ^ a b c Bazeyan & Aghanyan 2015, p. 9.
- ^ Bazeyan & Aghanyan 2015, p. 10.
- ^ Bazeyan & Aghanyan 2015, p. 13.
- ^ a b Bazeyan & Aghanyan 2015, p. 14.
- ^ Bazeyan & Aghanyan 2015, p. 15.
- ^ Hakobian, Melik-Bakhshian & Barseghian 1988.
- ^ Hairapetyan 2001, p. 114.
- ^ "Пространства частей Кавказского края по новому разделению 18 февраля 1868 года [Territory and population of the Caucasus region per 18 February 1868 division]". Caucasian Calendar for 1870 (in Russian). Tiflis: 406. 1869.
Bibliography
[edit]- Khachatryan, Hamazasp (2008). "Գյումրի. հնագիտական ժառանգություն [Gyumri: Archeological heritage]". Research Papers (in Armenian). 11. Shirak Armenology Research Center, National Academy of Sciences of Armenia: 74–80.
- Hairapetyan, Armen (2001). "Գյումրի-Ալեքսանդրապոլը XIX դ. առաջին կեսին [Gyumri-Alexandropol in the first half of XIX century]" (PDF). Research Papers (in Armenian). 4. Shirak Armenology Research Center, National Academy of Sciences of Armenia: 108–115. archived, scanned version
- "Լենինական [Leninakan]". Armenian Soviet Encyclopedia Volume IV (in Armenian). 1978. pp. 542-551.
{{cite book}}: Unknown parameter|authors=ignored (help) - Kiesling, Brady (2000). Rediscovering Armenia: An Archaeological/Touristic Gazetteer and Map Set for the Historical Monuments of Armenia (PDF). Yerevan/Washington DC: Embassy of the United States of America to Armenia. Archived from the original (PDF) on 2006-05-03.